Ný saga - 01.01.1998, Blaðsíða 16

Vésteinn Ólason
Bjartur og Jón
Hreggviðsson
eru í raun og
veru nútímaör-
eigar og hefðu
aldrei getað
orðið hetjur í
fornsögu, þótt
þeir dýrki slíkar
hetjur og séu
sjálfir svipmeiri
og skemmtilegri
vegna skyld-
leikans
húsum og Jóns Hreggviðssonar, hvernig vinnu-
brögðum Olafs Kárasonar, hinnar óhetjuleg-
ustu söguhetju, er lýst með svipuðum orðum
og við höfum séð hér að Halldór notar einatt
um ritara fornsagna. Snæfríður íslandssól hef-
ur líka mikið af reisn fornra kvenhetja, og
hvort heldur er Snæfríður, Arnas Arnæus eða
Jón Hreggviðsson, þá virðast þau öll hallast
að hálfheiðinni örlagatrú, lítt snortin af krist-
indómi. Jafnframt benti Hallberg fyrstur
manna á það hve mjög hlutlægni í frásagn-
araðferð og stíl fer í vöxt frá og með ís-
lcmdsklukkunni.27 Allt er þetta satt og rétt, en
þó mætti halda því fram að þessi áhrif séu í
raun fremur yfirborðsleg og komi ekki nærri
kjarna málsins. Bjartur og Jón Hreggviðsson
eru í raun og veru nútímaöreigar og hefðu
aldrei getað orðið hetjur í fornsögu, þótt þeir
dýrki slíkar hetjur og séu sjálfir svipmeiri og
skemmtilegri vegna skyldleikans. Snæfríður
og Arnas eru nútíma fólk með tuttugustuald-
ar skilning á bæði ást og þjóðfrelsi. Sagnarit-
un Olafs Kárasonar er aðeins að ytri aðferð
skyld ritun fornsagna. Veruleikinn sem hann
skrásetur er varla heimssöguiegur. Hann á
meira skylt við þann blekbónda sem síðar
setti saman Inncmsveitarkroníku en höfunda
íslendingasagna.
Kjarni málsins er sá hve mjög allar þessar
persónur í verkum Halldórs eru táknrænar og
hvernig návist höfundarins andar úr hverju
orði sem þær segja og segja ekki. Ég hef
sjálfur freistast til þess að láta í það skína á
prenti að Egill Skallagrímsson kunni að hafa
tákngildi, að því marki að sá sem setti saman
söguna af honum hafi ekki verið frábitinn því
að láta hann vera fulltrúa fyrir ákveðna teg-
und manna og lífsgildi þeirra.28 En slík túlkun
verður í raun og veru öll á ábyrgð lesanda.
Fyrir henni eru ekki jafntraust rök í textanum
sjálfum og fyrir því að líta á Bjart í Sumarhús-
um eða Jón Hreggviðsson sem fulltrúa ís-
lenskra kotbænda. Enginn vegur er að mæla
því í mót að það fólk sem ég hef nú fjallað
um, persónur í hinum miklu skáldsagnabálk-
um Halldórs frá fjórða og fimmta tugi aldar-
innar, eru fulltrúar fyrir annað og meira en sig
sjálf. Það er meira að segja auðvelt að sjá
svona nokkurn veginn hvað þau eru fulltrúar
fyrir, og höfundurinn, plús ex, sem alls staðar
er nálægur í skáldsögu, leggur okkur rökin
upp í hendur. Þetta er hvorki sagt til að lasta
skáldsögurnar né hefja fornsögurnar til skýja,
ekki heldur til að andmæla Peter Hallberg,
heldur til að leggja áherslu á hinn skýra grein-
armun þessara tveggja frásagnarhefða, sem er
óumdeilanlegur og þegar allt kemur til alls
óyfirstíganlegur.
Gerpla
Að vonum dettur mönnum fyrst í hug Gerplci
þegar rætt er um mikilvægi fornrar sagnahefð-
ar fyrir Halldór Kiljan Laxness, og nærtæk er
spurningin: var hann að reyna að skrifa Is-
lendingasögu þegar hann skrifaði Gerplul
Um það efni hef ég nýlega fjallað í óbirtum
fyrirlestri, og endurtek að því hlýtur maður
að svara neitandi. Halldóri var auðvitað full-
ljóst að ekki er hægt að skrifa íslendingasögu
á þessari öld.29 Hann segir bcrum orðum í við-
tali við Matthías Johannessen að hann hafi
ætlað sér að skrifa skáldsögu um 11. öld:
„Frómt frá að segja leiddist ég útí að skrifa
Gerplu á fornmáli móti vilja mínum. Ég hélt
það væri auðveldara en það er í raun og veru
að skrifa skáldsögu frá 11. öld.“30
Efniviður Gerplu er sóttur í fornar sögur,
einkum Fóstbræðra sögu og Ólafs sögu helga,
mál sögunnar og stíll tekur mið af fornsagna-
stíl og fornu máli, og frásagnaraðferðin er í
mörgum greinum skyld frásagnaraðferð forn-
sögunnar. En sá er munurinn að Gerplci glím-
ir við heimssögulegan veruleika tuttugustu
aldar, þótt hún hafi gervi fornsögu, og hún er
skrifuð af vísvitandi list þess manns sem
þekkir meira af fornri sagnalist heimsins en
nokkur íslenskur sagnaritari þekkti eða gat
14