Húsfreyjan - 01.10.1962, Blaðsíða 36

Málshætfir og spakmæli
Framhald af bls. 20.
mynd. Við Löfum reyndar annað dæmi um
það, að hveitibrauð hefur þar verið álitið eitt
af lífsins beztu gæðum, því að það er í Norð-
urlandamálum hafið upp í þann virðulega
sess að lýsa bezt sælu nýgifts fólks á hveiti-
brauðsdögunum.
Það er einnig fróðlegt að sjá, hve marg-
víslegar skilgreiningar á mannlegu eðli og
samskiftum koma fram í málsháttunum. Ef
tekin er t. d. vináttan, eru á henni margar
skýringar: „Allir eru vinir á meðan vel geng-
ur” og síðan „það er vinur sem vel í raun
reynist" — „vinur er sá, er til vamma segir",
-— „hver er sinn vildasti vinur" og „hver vel-
ur sér vini eftir viti" og síðan „sá er vinur,
sem veita kann". — „Segjandi er allt sínum
vini" stendur í Egilssögu, og enn annars
staðar „enginn skyldi góðan vin of mjög
þreyta", „ekki eru allt vinir, sem í eyrun
hlæja", og að lokum, þegar maður loksins
heldur vin tryggan samkvæmt þessum upp-
skriftum, segir enn eitt máltæki: „Völt er
vina stoðin".
Þá koma öll íslenzku húsdýrin við sögu
og lyndi þeirra og háttalag á jafnframt að
lýsa mannlegum klókindum og viðbrögð-
um, — „þar sem kötturinn kemur inn höfð-
inu, þar kemst hann allur" — „sjaldan laun-
ar kálfur ofeldið".
Ekki má gleyma veðurfarinu, sem er gert
táknrænt fyrir aðra hluti í þjóðlífinu, og
ríkir þá svartsýni: „Oft kemur skúr eftir
skin". Á öðrum stað stendur „dimm ský eru
sjaldan án skúra", en það rifjar upp sögu um
gríska heimspekinginn Sókrates, sem sagði
svipaða setningu á undan norrænum mönn-
um. Xantippa frú hans, sem löngum hefur
verið nefnd sem fyrirmynd pilsvarga í gegn-
um aldirnar, gaf honum einu sinni sem oft-
ar rækilega ádrepu og lauk máli sínu með
því að skvetta á eftir honum vatni. Þá varð
Sókrates að orði — á klassiskrí grísku: —
„Dimm ský eru sjaldan án skúra".
Málsháttasmiðirnir hafa heldur ekki al-
veg gleymt gamanseminni, þótt alvöru- og
viðvörunarorð séu í miklum meiri hluta.
„Enginn er sá leppalúði, að ekki vilji fá sér
brúði" stendur á einum stað. „Alla má klaga
nema kónginn" segir máltækið og hæðist að
yfirvaldinu. Þá er og vegið að kvenfólkinu,
eins og vænta mátti: „Flestum minnkar
frelsið, þá fengin er kona" — „lengi teygir
kerling lopa" og „þá er dælt í koti karls, er
karl er ekki heima". Svo er enn prédikuð
hógværð og rímað vel: „Flot spillir meyjum,
mergur húsfreyjum og mör karlgreyjum".
Ymis orðatilhæki, sem okkur í daglegu
lífi finnast ósköp eðlileg og hugsum sjaldn-
ast um, að séu ef til vill ofurlítið annarleg,
eru ekki síður en málshættirnir eftirtektar-
verð og skemmtileg. Frá blautu barnsbeini
verða okkur þessi orðatiltæki töm og við
notum þau í óeiginlegri merkingu um eitt-
hvert málefni, þótt orðin séu því algerlega
óskyld. Oll eiga þessi orðtök sér sína sögu,
margar því miður löngu gleymdar. Mörg
eru þau rammíslenzk, en þó líklega fleiri af
erlendum uppruna, hnyttiyrði sem hafa orðið
fleyg víða meðal þjóða. Einstök þessara orða
eru svo algeng, að þau ganga eins og rauð-
ur þráður í gegnum samtöl manna. Tók nú
nokkur eftir því, að þarna var nefndur „rauð-
ur þráður", sem ekkert kom málinu við —
og hvers vegna „rauður þráður", en ekki svart-
ur eða brúnn? Þarna liggur 150 ára gömul
saga að baki og er ættuð frá þýzka skáldinu
Goethe. Orðatiltæki þetta breiddist út og varð
mjög vinsælt á mörgum tungumálum eftir
að Goethe sagði frá því í einu leikrita sinna,
að í öllum köðlum og reipum enska sjó-
hersins væri rauður þráður, sem sýna skyldi
og sanna að spottinn tilheyrði hinum konung-
lega enska flota.
Svipaða sögu má segja um orðatiltækið
„að þykjast góður fyrir sinn hatt", sem stund-
um heyrist og er næsta undarlegt, því að hvað
36
Húsjreyjan