Ljósmæðrablaðið - 15.04.2002, Blaðsíða 18

Orðskýringar
Skimun (e. screening)
Leit innan hóps að tilteknu vandamáli svo
sem hækkuðum blóðþrýstingi, hækkuðu
kólesteróli eða eins og við fósturskimun leit
að mislitnunum og fósturgöllum. Skimun
hefur tíðkast á íslandi fyrir mislitnunum fósturs
meðal þungaðra kvenna 35 ára og eldri frá
1978. Skimun er ávallt valkostur en ekki
skyldupróf. Skylda heilbrigðisstarfsfólks er
að upplýsa skjólstæðinga um hvaða próf eru
tiltæk.
Skimpróf (e. screening test):
Próf notuð til skimunar fyrir tilteknu ástandi.
Til dæmis strok frá leghálsi til skimunar fyrir
leghálskrabbameini. Þær konur sem hafa
frumubreytingar í leghálsstroki hafa fæstar
leghálskrabbamein. Þær sem hafa alvarlegar
forstigsbreytingar fá meðhöndlun á frumstigi
sjúkdómsins, áður en hann verður að alvarlegu
meini. Sumar konur hafa frumubreytingar á
leghálsstroki vegna sýkingar, sem síðan gengur
tilbaka þegar sýkingin hefur verið
meðhöndluð.
Greiningarpróf (e. diagnostic test)
Ef skimun er jákvæð, er í framhaldi gert
greiningarpróf. Ef frumustrok sýnir
frumubreytingar er gerð leghálsspeglun
(colposcopy) og tekin vefjasýni frá leghálsi.
Þannig fæst endanleg greining á ástandi
léghálss. Ef fósturskimun er jákvæð fyrir
mislitnun er gert greiningarpróf, með
litningarannsókn á fósturfrumun annað hvort
frá fylgju eða legvatni.
Mislitnun (e. aneuploidy):
Samheiti yfir það þegar fjöldi litninga er
óeðlilegur. Um getur verið að ræða
litningaþrístæður svo sem þrístæðu 13, 18 eða
21, eða Turner heilkenni (XO), svo dæmi séu
tekin.
Misávísun (e. false positive rate):
Þegar skimun er gerð verður ávallt einhver
hluti hópsins með jákvæða niðurstöðu án þess
að vera með sjúkdóminn. Við skimun fyrir
mislitnunum fósturs er talið æskilegt að þetta
hlutfall sé sem lægst, eða um 5%. Fæstir eru
þó með mislitnun en til þess að greina það
þarf að gera inngrip svo sem legvatnsástungu
eða taka fylgjusýni. Ekki þiggja þó allir
greiningarpróf þegar á hólminn er komið.
Lífefnavísar (e. biochemical markers) :
Samheiti yfir ýmsa lífefnafræðilega þætti sem
mæla má í sermi móður og geta gefið
vísbendingu um ákveðin vandamál hjá fóstri
eða móður. T.d. er AFP hátt ef um klofinn
hrygg er að ræða. AFP er hins vegar lækkað
þegar litningaþrístæða 21 er til staðar. Ef
AFP er hækkað en enginn fósturgalli finnst
eru auknar líkur á meðgöngueitrun og
vaxtarseinkun fósturs. Þannig er AFP að
einhverju leyti mælikvarði á starfsemi fylgju.
Hnakkaþykkt (e. nuchal translucency):
Ómsnautt vökvafyllt svæði á hnakka fósturs.
Aukning er vísbending um hjartagalla og/eða
mislitnun fósturs. Ef hnakkaþykkt er aukin
en litningagerð eðlileg er mælt með
hjartaómun við 18-20 vikur.
Líkindamat með tilliti til litningagalla
fósturs:
Venjulega gefið sem hlutfall. Til dæmis er
aldursbundið líkindamat m.t.t. þrístæðu 21
1:756 við 12 vikur og 26 ára aldur. Það eru
kallaðar grunnlíkur eða a priori risk.
Samþætt skimun með ómmældri
hnakkaþykkt og lífefnavísum getur breytt
þessu líkindamati, annað hvort aukið það
eða minnkað. Mikilvægt er að konan viti að
um líkindamat er að ræða, en ekki endanlegt
svar. Endanlegt svar er aðeins hægt að fá
með litningarannsókn, annað hvort á frumum
úr legvatni eða fylgju. Ef líkindamat er
> 1:300 er mælt með greiningarprófi.
Næmi (e. sensitivity):
Hæfni prófs til að greina þá sem eru jákvæðir.
Skilgreint sem hlutfall einstaklinga með
sjúkdóminn og sem greinast með
skimprófinu. Æskilegt er að næmi prófs sé
sem hæst, helst 100%.
Sértæki (e. specificity):
Skilgreint sem hlutfall einstaklinga án
sjúkdómsins og sem hafa neikvætt skimpróf.
Sértæki segir til hve gott prófið er til að
útiloka sjúkdóm. Sértæki tengist því aukinni
vissu um heilbrigði. Hátt sértæki þýðir að
falskt jákvæðir eru fáir.
Jákvætt forspárgildi (e. positive predictive
value)
Jákvætt forspárgildi segir til um líkur á
sjúkdóm hjá einstakling með jákvæða
skimun.
Neikvætt forspárgildi (e. negative
predictive value)
Neikvætt forspárgildi segir til um líkur á að
sjúkdómur sé ekki til staðar hjá einstakling
með neikvæða skimun.