Freyr - 15.10.1998, Síða 22

veldara með að taka upp lífrænt jám
heldur en hreint ólífrænt járn. Astæða
fyrir þessum mun er að lífræna jámið
hefur verið bundið efnasambandi, oft
amínósým sem vemdar það fyrir
óæskilegum efnabindingum.
I líkamanum er innbyggð hring-
rás sem gerir það að verkum að þörf
á jámi í fóðri hjá fullvöxnu dýri er
lágmörkuð. Aukinni jámþörf vegna
t.d fósturþroska er því oft mætt með
notkun af varabirgðum líkamans.
Mest hætta er á jámskorti hjá dýmm
í vexti. Minkar eru viðkvæmari en
refir fyrir skorti á jámi í fóðri, sér-
staklega hvolpar í vexti. Astæða
þess er hinn stutti meltingarvegur
sem minkurinn hefur. Minkurinn
gerir því meiri kröfur en refurinn til
þess að járnið sé í aðgengilegu formi
í fóðrinu.
Járn í fóðri fyrir loðdýr
Jám verður að berast loðdýrum eins
og öðrum dýrum með fæðunni.
Heildarmagn jáms í líkamanum er
lítið eða um 60 mg í kg af fitufríu
þurrefni, en þetta er þó nokkuð háð
aldri, kyni og næringarástandi dýrs-
ins. Jámþörf loðdýra er í raun ekki
þekkt að fullu. Komið hefur fram í
tilraunum að í fóðri sem minka-
hvolpum er gefið frá 6. ágúst skuli
ekki vera minna en 15 mg í kg/þe til
þess að komast megi hjá blóðleysi
og hvítull. Algjört lágmarksmagn
hefur því verið ráðlagt 20-90 mg í
kg/þe af fóðri. Ráðlagt hefur verið
af Treuthart (1992) að fóður skuli
innihalda minnst 300-400 mg/kg þe.
Samkvæmt efnagreiningum á til-
búnu fóðri í Finnlandi hefur inni-
haldið verið að meðaltali milli 200
og 300 mg í kg/þe en tölur frá Dan-
mörku sýna hærri gildi eða um og
yfir 500 mg fyrir hvert kg/þe. Hafa
verður í huga að tölurnar, bæði frá
Finnlandi og Danmörku, em efna-
greiningar á tilbúnu fóðri og því er
líklegt að komið sé í fóðrið mikið af
járni frá vélum og tækjum, jámi sem
hugsanlega er á þannig formi að það
getur alls ekki nýst dýrunum.
Efri mörk á jámmagni í fóðri dýr-
anna em ekki að fullu ljós en ljóst er
að mjög mikið magn af jámi getur
ineðal annars valdið skitu og dregið
úr vexti og jafnvel leitt til dauða.
Vemlegur hluti venjulegs loðdýra-
fóðurs er jafnan úr dýrankinu og því
er erfitt að ímynda sér að jámskortur
geti orðið í fóðrinu. Jafnframt því er
jám í sláturafurðum í mjög aðgengi-
legu formi til upptöku fyrir loðdýr. í
töflu 1 má sjá jámmagn í nokkmm
algengum hráefnistegundum sem
notaðar em til fóðurgerðar.
Tafla 1. Járnmagn í
nokkrum algengum
hráefnistegundum til
loðdýrafóðurs.
Hráefni Jámmagn mg/kg þe.
Fiskur
Heill fiskur 23
Fiskiúrgangur 20
Fiskimjöl 265
Sláturúrgangur
Blandaður sláturúrgangur 39
Nautgripavambir 28
Blóð 350
Milta 174
Lifur 125
Fisktegundir sem valda
járnskorti
Komið hafa fram einkenni um jám-
skort í loðdýrum sem gefið hefur
verið fóður sem innihalda átti nóg
jám. Orsökin hefur ekki alltaf verið
ljós en komið hefur fram við rann-
sóknir að ákveðnar fiskitegundir
virðast geta hamlað verulega og/eða
komið í veg fyrir járnupptöku hjá
dýrinu. Þær fisktegundir sem helst
virðast valda þessu eiga það sam-
eiginlegt að vera af þorskaætt, svo
sem t.d ufsi, ýsa, hvítfiskur, kol-
munni og í nokkrum tilvikum þorsk-
ur þótt það sé sjaldgæft. Gamlar til-
raunir sýndu að einkanlega olli fisk-
slógið kvillanum en nýrri tilraunir
hafa sýnt að aðrir hlutar hans geta
einnig haft þessi áhrif.
Hvað það nákvæmlega er í fisk-
inum sem veldur þessum áhrifum er
ekki alveg ljóst og af hverju þessi
neikvæðu áhrif koma ekki alltaf
fram þegar umræddar fisktegundir
eru notaðar er heldur ekki ljóst.
Ljóst er þó að jámið binst þannig
efnasamböndum í fóðrinu að dýrin
geta ekki tekið það upp og nýtt. Við
rannsóknir á fiskinum sjálfum hafa
augu manna beinst að efnum sem
kölluð eru metylamín og gildi þeirra
fyrir upptöku á jámi en af þessum
efnum er mikið í fiski en lítið í kjöti.
Fyrstu niðurstöður bentu til að efni
sem kallast TMAO (trimetylamín-
oksýd) væri orsakavaldurinn og að
það myndaði mjög torleyst efna-
sambönd með jámi sem gerði það að
verkum að dýrið gæti ekki nýtt sér
það. Seinni athuganir hafa hins veg-
ar sýnt að óvíst sé að TMAO sé hinn
eiginlegi skaðvaldur. Líklegra þykir
að það sé efnið FA (formaldenhýð)
sem myndast getur af TMAO og þá
sérstaklega við geymslu. Þessu til
stuðnings hefur verið bent á að þær
fisktegundir sem helst valda blóð-
leysi innihalda ekki ýkja mikið
TMAO. Það efni minnkar heldur
ekki vemlega við suðu, en sannað er
að suða á fiskinum fjarlægir þessi
skaðlegu áhrif hans á upptöku jáms.
En hvað er það þá við þorskftska-
ættina sem gerir hana hættulegri en
aðra? Rannsóknir hafa sýnt að í
fiskum af þorskaættinni er efnahvati
sem breytir TMAO í FA og bæði
norskar og bandarískar tilraunir hafa
leitt í ljós að þessi efnabreyting get-
ur meðal annars orðið við geymslu á
fiskinum, en í mjög litlum mæli við
geymslu annarra fisktegunda, jafn-
vel þótt þær innihaldi mikið TMAO.
Járnskortur hjá
loðdýrum
Jámskortur hjá loðdýrum getur
komið fram á ýmsa vegu en hvít
undirull (hvítt þel) er lang algeng-
asta einkennið, einkum á minka-
hvolpum í vexti. Þelið verður nánast
alhvítt en stundum má þó sjá eina
eða fleiri dökkar rastir í því. Bæði
þel og vindhár verða styttri en
venjulega og vindhárin verða þar að
auki gisnari. Blóðleysið (jámskort-
ur) veldur þannig ekki aðeins hvítull
heldur líka minni feldgæðum. í til-
raunum hefur sannast að frjósemi
22 - Freyr 1 3/98