Freyr - 01.01.2000, Síða 36

Gulrófur fyrr
Gulrófan er tvíær jurt af
krossblómaætt (Brassi-
caceae) og kálættkvísl
(Brassica). Blöðin eru blágræn,
fjaðurskipt, stór og þykk. Á fyrra
ári er stöngullinn stuttur og jurtin
safnar í hann forðanæringu, þannig
að úr verður nærri hnöttóttur rótar-
ávöxtur. Stöku sinnum verður hann
meiri á þverveginn en á langveginn,
en oftar er hann sívalur og dálítið
aflangur. Rótin er stólparót og
stendur niður úr ávextinum og af
henni mun nafn jurtarinnar dregið.
Ávöxturinn er gulur að neðan, en
grænleitur, blár eða fjólublár að of-
an. Aldinkjötið er gult og að mestu
leyti kolvetni. Þurrefni er 10-13%.
Við bestu skilyrði og góðan áburð
getur uppskeran orðið 20 tonn af
káli og 50 tonn af undirvexti á hekt-
ara. Fyrra árið eru blöðin í þéttri
hvirfíngu, en síðara árið notar jurtin
forðanæringuna til þess að koma
upp háum stöngli. Þá blómstrar hún
gulum blómum og skilar oft miklu
fræi.
Kálættkvíslin er evrópsk að upp-
runa. Flest bendir til þess að þær
jurtir hafi upprunalega verið strand-
plöntur lagaðar að næringarríku
umhverfi. Menn hafa lengi notað
þær til matar. Framan af hafa þær
verið tíndar á vaxtarstað, en síðar
ræktaðar. Okkur varða einkum þrjár
tegundir eða tegundahópar:
1. Garðakál (Brassica oleracea).
Ymsar þekktustu gerðir kálmetis
teljast til þessarar tegundar, svo
sem hvítkál, blómkál, grænkál
og fóðurmergkál. Uppruna sinn
á tegundin lfldega í Miðjarðar-
hafsfjörum eða nágrenni. Hún er
ævagömul ræktunarjurt og ber
mikill fjöldi undirtegunda því
vitni. Nafnið er latneskt
(caulis=kál), en fullvíst má telja
að sem ræktunarjurt sé hún eldri
en Rómarveldi. Tegundin er tví-
litna og hefur 18 litninga.
2a.Arfanæpa (Brassica campestris).
eftir
Jónatan
Hermannsson,
tilrauna-
stjóra
á RALA
Sú tegund heitir á dönsku „ager-
kál“ og er algengt og alræmt ill-
gresi í Dan-mörku, sunnanverðri
Skandinavíu og víða um Vestur-
Evrópu. Hún tengist Eystrasalti
á sama hátt og garðakálið tengist
Miðjarðarhafi.
2b.Næpa (Brassica rapa). Af henni
eru til tvær undirtegundir; B.
rapa rapi-fera, sem er hin al-
kunna næpa, ræktuð vegna und-
irvaxtarins, og B. rapa oleifera,
sem heitir „rybs“ á Norðurlanda-
málunum. Það safnar ekki forða-
næringu í rót og er ræktað fræs-
ins vegna, en úr fræinu er unnin
feiti. Heitið er komið úr þýsku
(Riibsen) og er smækkunarmynd
orðsins sem þar er haft um rófur.
„Rybs“ gæti heitið nepja á ís-
lensku, hliðstætt repju. Næpan er
greinilega komin af arfanæpunni
Kálfafellsgulrófa. (Úr matjurtabók-
irini).
og nú
og núverandi sérkenni hafa náðst
með úrvali og ræktun. Því bera
næpa og arfanæpa eitt og sama
nafn í sumum heimildum; B.
campestris og að auki var. rapif-
era eða var. oleifera ef um næpu
eða nepju er að ræða. Þessar teg-
undir eru tvflitna og eru með 20
litninga.
3. Gulrófa (Brassica napus). Eins
og næpan skiptist hún í tvær
undirtegundir; B. napus rapifera,
hina eiginlegu gulrófu, og B.
napus oleif-era, sem við köllum
repju og er hér fóðurjurt. í
grannlöndunum er hún ræktuð til
fræs og feiti og heitir "raps". Það
nafn er komið úr hol-lensku
(raapsaat) og þýðir beinlínis
rófufræ. Gulrófa og repja eru
ferlitna og bera 38 litninga. Telja
má víst að gulrófa sé kynblend-
ingur milli garðakáls og næpu.
Víxlunin hefur orðið með tvö-
földun litninga og erfðamengi
gulrófunnar er því samanlagt
erfðamengi forfeðranna. Sú teg-
undavíxlun hefur orðið einhvem
tímann snemma á miðöldum
þegar ræktun garðakáls hafði
breiðst út um Norður-Evrópu og
ekkert mælir á móti því að hún
hafi orðið oftar en einu sinni. I
tilraunum hefur þessi víxlun ver-
ið reynd en árangur er sjaldfeng-
inn.
Næpan er ævagömul ræktunarjurt
á Norðurlöndum. Fræ af henni eða
arfanæpu hefur fundist á einum
þremur stöðum í bronsaldarrústum
í Svíþjóð. Nafnið næpa er þó latn-
eskt og hefur komið um engilsax-
nesku í Norðurlandamálin. Hugs-
anlega er það merki þess að næpan
hafi komið þá leiðina og gæti tengst
því að garðrækt var einn helsti
bjargræðisvegur klausturbúa í
fyrstu kristni á Norðurlöndum. Sví-
ar nefndu þó ávöxtinn rófu og gera
enn. Það er norrænt nafn og þykir
32 - FREYR 1/2000