Orðlaus - 30.09.2004, Blaðsíða 45

hratt og mögulegt var. Það gefur að skilja að þegar
maður kemst ekki lengra frá lestinni heldur en einn
metra er gríðarlega flókið að halda öllum línum beinum
og halda sjónarhorninu réttu í myndskreytingunum.
Verkið sjálft sá enginn í heild sinni fyrr en lestinn rann
út á teinana í morgunsárið. Á hverjum degi söfnuðust
menn saman fyrir neðan teinanna þar sem lestarnar
gengu á upphækkuðum teinum í Queens og Bronx og
skoðuðu hvað aðrir höfðu verið að gera um nóttina.
Sum verkin misheppnuðust, önnur breyttu algerlega
gangi mála í graffinu. Nýjungarnar og straumhvörfin
gerðust hratt á þessum tíma. Og á hverjum morgni
þegar lestarnar gengu um borgina var einhver sem taldi
sig geta gert betur og hóf að mála graffiti. Samfélagið
stækkaði með hverjum deginum.
Menn af öllum þjóðernisbrotum i mismunandi hverfum
borgarinnar höfðu nú eitthvað sameiginlegt. Þeir gátu
hist, borið saman skissur og Ijósmyndir og skipst á
stríðssögum úr lestargörðunum. Það voru auðvitað líka
ýmis illindi í gangi. Þegar svo margir voru um hituna
urðu menn að standa vörð um sín svæði. Graffari sem
hætti sér inn á lestarsvæði í öðru hverfi en sínu eigin
mátti eiga það á hættu að vera lúbarinn og/eða að
missa alla málninguna sína í hendur samkeppnisaðilans.
Þótt að þessi hætta væri til staðar voru margir sem
bentu réttilega á að þeir unglingar sem aðhylltust
betur. Þekktir listamenn eins og Dondi, Mare, Seen
og Cap tala opinskátt um tilveru sína og daglegt líf
sem listamenn sem eiga undir högg að sækja. Þessi
aukna athygli á leiddi af sér enn meiri áhuga ungs
fólks á graffiti (og þá sérstaklega í Evrópu) en um leið
meiri þrýsting frá almenningi á stjórnvöld til að eyða
graffitifaraldrinum. Árin til 1985 voru síðustu góðu
árin fyrir graffiti listamenn sem herjuðu á lestarnar.
Það var aðeins tímaspursmál hvenær
myndlistarheimurinn tæki graffiti listamenn upp á
arma sína. Graffiti listamenn skiptu margir hverjir
út lestum fyrir striga og seldu grimmt af graffi í
galleríum. Fab 5 Freddy hélt einkasýningar i Róm og
graffiti listamenn voru skyndilega farnir að ferðast
heimshornanna á milli og voru hylltir sem hetjur af
trylltum aðdáendum. Loksins búnir að meika það. Tveir
graffiti listamenn komust alla leið og urðu skærustu
stjörnur myndlistarheimsins. Þessir dauðadæmdu
listamenn voru Keith Haring og Jean-Michel Basquiat.
Fólk var farið að kannast við barnalegu teikningarnar
sem voru út um allt í lestarstöðvunum. Oftast voru
það hundar, stundum börn að skríða, en alltaf voru
teikningarnar skemmtilegar og fyndnar. Þegar Keith
Haring flutti til New York frá einhverju krummaskuði
úti í sveit varð hann strax ástfanginn af graffiti. Hann
fl meöon oðrir voru oð skjóto fólk ó götunni voru þessir
krokkor oð útkljó sín mól með úðobrúso 09 donssporin
ein oð vopni. €ngu oð síður vor somkeppnin hörð 09 þær
orrustur sem hóðor voru ó milli groffiti listomonnonno
gófu of sér sífellt stærri 09 villtori verk

hip-hop menningunni væru skömminni skárri en aðrir
glæpamenn götunnar. Á meðan aðrir voru að skjóta
fólk á götunni voru þessir krakkar að útkljá sín mál með
úðabrúsa og danssporin ein að vopni. Engu að síður
var samkeppnin hörð og þær orrustur sem háðar voru
á milli graffiti listamannanna gáfu af sér sífellt stærri
og villtari verk. Þegar færnin og hugmyndaflugið jókst
fóru menn að gera tilraunir með letur og form stafanna.
Menn fóru að tengja stafina saman með pílum og
tengingum og sífellt erfiðara var fyrir „almúgann" að
skilja nöfnin á verkunum. Þaðsem graffiti listamennirnir
þurftu að sætta sig við var að list þeirra var ekki gerð
í þökk samborgaranna. Það var daglegt brauð að verk
sem voru varla vikugömul voru þvegin af lestum eða
að málað var yfir verk á veggjum. Það sem mönnum
þótti í raun verra var þegar verk þeirra voru skemmd af
kollegum þeirra.
„Bombur" eru lítil verk sem graffiti listamenn henda
upp í skyndi. Oftast bara nafnið þeirra með feitum
blöðrustöfum, fyllt með einum lit, oftast hvítum eða
silfurlituðum og dökk útlína. það var gjarnan litið
hornauga þegar menn gerðu lítið annað en að fleygja
upp bombum. Það var auðvelt, ódýrt og kostaði litla
fyrirhöfn eða hættu á að vera gómaður. Það var því
ekkert grin að vera Cap, sem stundaði það að setja
bomburnar sínar markvisst yfir verk annarra. Með því
skapaði hann sér alræmt orðspor og var hataður meðal
annara graffara. Honum tókst þó ætlunarverk sitt og
varð mun þekktari en margir graffarar sem voru mikið
færari en hann sjálfur.
Þegar fyrirbærið hip-hop varð sífellt stærra hlaut
að koma að því að það skildi vekja athygli hjá
skemmtanaiðnaðinum. Rappgrúppur voru farnar
að gefa út plötur og breikarar voru farnir að halda
dans-sýningar um allan heim. Charlie Ahearn gaf út
kvikmyndina „Wild Style" árið 1982 og var hún fyrsti
gluggi heimsbyggðarinnar inn í heim graffitilistamanna
og annara i hip-hop senunni. í aðalhlutverki var alvöru
graffari, Lee Quinones, í hlutverki listamannsins Zoro,
sem klifrar hægt upp metorðastigann þangað til hann
fær að halda sýningu í gallerii og gerir stærsta verk lífs
síns fyrir stórt partý í hverfinu sínu. Söguþráðurinn er
ekki upp á marga fiska og er í raun algert aukaatriði.
Þessi mynd er sérstök fyrir þær sakir að hún sýnir
Ijóslifandi stemningu þessa tima og spennuna og
sköpunargleðina sem var í loftinu. Engir eiginlegir
„leikarar" eru í myndinni heldur eru öll atriði tekin
upp á næturklúbbum og skuggastrætum borgarinnar
og sýndi myndin í fyrsta sinn graffara að verki. Ári
síðar gaf Henry Chalfant út heimildarmynd sína „Style
Wars". Sú mynd sýndi heim graffiti listamannanna enn
nam myndlist við School of Visual Arts en var um leið
iðinn við að teikna myndirnar sínar á götunni. Hann
vafði saman grófum en einföldum línum í risastór
abstrakt verk og sankaði að sér orðaforða myndefnis:
börn, hundar, fljúgandi furðuhlutir. Þegar hann hélt
sína fyrstu einkasýningu 1982 í galleríi Tony Shafrazi sló
hann samstundis í gegn. Verk hans eru auðþekkjanleg
og eru enn dáð í dag, sérstaklega meðal barna, sem
hann áleit vera mikilvægustu aðdáendur sína. Keith var
samkynhneigður og spilaði það stóra rullu í list hans.
Hann vann mörg verk sem áttu að vekja vitund fólks á
alnæmi. Keith sýktist sjálfur af alnæmi og lét lífið 1990,
aðeins 31 árs að aldri.
Jean Michel Basquiat skapaði götulist undir nafninu
Samo. Hann skrifaði fleygar setningar á veggi og
var þekktur í hip-hop senunni. Hann birtist m.a. í
myndbandi með Blondie og í heimildarmynd Edo
Bertoglio umsjálfan sig, Downtown '81 árið 1981. Hann
skaust upp á stjörnuhiminn listaheimsins og varð einn af
dáðustu og vinsælustu listamönnum samtímans. Verk
hans með Francisco Clemente og Andy Warhol vöktu
mikla athygli og Basquiat ferðaðist um allan heim til
að sýna myndlist sína. List götunnar var endurspegluð í
myndverkum Basquiats. Afbökuð form og krot, sterkir
litir og sterkt myndmál. Hann varð háður eiturlyfjum og
lét lífið árið 1988 eftir að hafa tekið of stóran skammt
af heróíni. I dag er hann enn frægari en áður þegar ný
kynslóð listunnenda kynnist verkum hans.
Endalokin fyrir graffiti listamennina komu strax
eftir 1985. Úðabrúsar voru læstir inni í skápum í
verslunum og refsingar fyrir veggjakrot voru hertar.
Krakkfaraldurinn herjaði á íbúa fátækrahverfanna
og ofbeldið á milli óvinahverfa var farið að aukast.
Þegar Borgarstjóri New York tilkynnti The Clean Train
Movement árið 1989 var spilinu endanlega lokið. Engin
lest fékk að fara á teinana ef það var svo mikið sem eitt
strik af graffiti á lestinni. Graffarar sáu ekki tilganginn
með að mála lestir sem enginn fékk að sjá. Hægt og
bítandi var lestunum skipt út fyrir nýjar tegundir lesta
sem ómögulegt var að mála á. Öryggisgæslan var hert
til muna og varðhundar voru reknir í þrönga gangana
á milli lestanna til til hrekja graffara burt. Yfirvöldin
sigruðu og subway-graffiti rann undir lok. Graffiti lifir
enn á veggjunum en þessir spennandi og litriku tímar
fæðingarára graffiti koma aldrei aftur.
Texti: Björn Þór Björnsson