Bændablaðið - 24.03.2011, Qupperneq 36

36 Bændablaðið | fimmtudagur 24. mars 2011
Fyrir allnokkrum árum,
þegar ég var í framhaldsnámi
í Bandaríkjunum, flutti ég sýni
þangað með mér af víði og öðrum
mólendisplöntum sem ég hafði
safnað í Mývatnssveit og ætlaði
að nýta efniviðinn fyrir masters-
ritgerð mína í vistfræði. Ég taldi
mig hafa allt á hreinu, öll sýni
þurrkuð, merkt í umslögum og
tvöföldu lagi af rennilásapokum
eins og innflutningsvottorðið,
sem ég hafði meðferðis, sagði
til um. Háskólinn minn hafði
aflað undanþágu frá banni á
innflutningi plöntu- og jarðvegs-
sýna þar sem sýnt hafði verið
fram á að öllum plöntuleifum
og jarðvegi yrði fargað á dauð-
hreinsaðan hátt. Þegar ferðast er
til Bandaríkjanna þurfa ferða-
menn að skrifa undir yfirlýsingu
þess efnis að viðkomandi sé ekki
að bera inn í landið plöntur eða
matvæli frá öðrum löndum.
Síðan eru á hverjum flugvelli
eftirlitsaðilar sem fylgjast með
að þessum reglum sé framfylgt
og leita í farangri fólks.
Ryðsveppur olli vandræðum
Á tegundalistanum sem ég rétti
landbúnaðareftirlitsmanninum var
meðal annars einir, en þar sem ein-
irinn okkar er á lista yfir friðaðar
plöntur í Bandaríkjunum voru öll
sýnin umsvifalaust gerð upptæk.
Þau voru sett í rannsókn, þar sem
í ljós kom að á hluta víðilaufanna
fannst ryðsveppur, sem kom mér
í enn verri vandræði.
Ekki tekið hart á innflutningi
Sú tillaga að breytingum á nátt-
úruverndarlögum sem unnin var
fyrir umhverfisráðherra og var
nýlega til umsagnar tekur ekki
eins hart á innflutningi framandi
tegunda eins og gert er í ýmsum
nágrannalöndum okkar, eins og
dæmið að framan sýnir. Að vernda
eins stórt landsvæði og Bandaríkin
með þessum hætti hlýtur að vera
gríðarlega kostnaðarsamt, en
hagsmunir bandarískra vistkerfa,
landbúnaðar og efnahags rétt-
læta útgjöld vegna svo strangrar
löggjafar. Eftir ítrekuð símtöl og
loforð af minni hálfu um aðgætni
urðu lyktir málsins þær að ég fékk
sýnin í hendurnar, það er að segja
öll nema víðinn með ryðinu og
eininn.
Gríðarlegir hagsmunir
Á þessum tíma fannst mér við-
brögð við sýnainnflutningnum
nokkuð harkaleg, en sýndi þó
fullan skilning. Mér var þá þegar
ljóst hversu gríðarlegir hagsmunir
voru í húfi og hversu alvarlegir
skaðar höfðu orðið í landinu vegna
bæði viljandi og óviljandi inn-
flutnings lífvera til Bandaríkjanna.
Sem dæmi má nefna að eitt sinn
var kastaníutré verðmætasta
harðviðartegundin í skógum
austurstrandar Bandaríkjanna.
Innflutningur á sýktri sendingu
af garðplöntum frá Kína varð til
þess að nærri milljarður trjáa dó
og tegundin svo að segja hvarf úr
skógunum.
Ekki ljóst með ágengi
Enn er ekki ljóst hvort einhverjar af
þeim innfluttu trjátegundum sem
plantað er á Íslandi reynist ágengar
í náttúru landsins. Skógræktin
hefur flutt inn um 150 trjátegundir
af um 1500 kvæmum og geta að
minnsta kosti 18 þeirra dreift sér
út*. Líftími og lífsferill trjáa er
almennt mun lengri og hægari
en jurtkenndra plantna, en inn-
flutningur trjátegunda hófst ekki
fyrir alvöru fyrr en eftir 1950. Til
þess að skoða hvort áhætta sé fyrir
hendi getum við litið til annarra
landa og minnkað notkun þeirra
tegunda sem í nágrannalöndunum
haga sér á ágengan hátt eða eru á
alþjóðlegum listum yfir tegundir
sem taldar eru geta valdið skaða í
náttúrulegum vistkerfum.
Strangari reglur um innflutning
lífvera eru einnig mikilvægar fyrir
þá sem unna skógum og skógrækt.
Eins og fram kom í fyrirlestri á
ráðstefnunni ,,Fríða Björk – vax-
andi auðlind“, sem haldin var
5. nóvember sl., er talið að þrír
af fjórum helstu skaðvöldum í
birkiskógum séu nýlega innfluttar
tegundir smádýra. Þar á meðal
er tígulvefarinn, sem er talinn
geta valdið hvað alvarlegustum
skaða. Á hverju ári berast fregnir
af nýjum tegundum smádýra sem
borist hafa til landsins. Yfirlit
yfir ný smádýr á Íslandi má finna
á vef Náttúrufræðistofnunar á
slóðinni http://www.ni.is/poddur/
landnemar/.
Ábyrgð færð yfir á
innflytjandann
Sá sem ber ábyrgð á að flytja til
landsins ágenga, framandi lífveru
verður almennt ekki fyrir miklu
fjárhagslegu tjóni samanborið við
þá sem skaðann þurfa að bera. Sem
dæmi má nefna smitandi hósta í
hrossum. Allir hestamenn og
hrossabændur hér á landi urðu á
síðasta ári áþreifanlega varir við
áhrif óviljandi innflutnings á því
smitefni sem olli sjúkdómnum.
Skaði innflytjandans hlýtur að hafa
verið hverfandi í samanborið við
atvinnugreinina í heild. Í breyt-
ingatillögunni á náttúruverndar-
lögunum er aftur á móti leitast
við að færa nokkra ábyrgð yfir á
innflytjandann.
Forskot að búa á eyju
Við búum við þau einstöku skil-
yrði hér á landi að búa á eyju þar
sem hafið myndar náttúrulega vörn
gegn innflutningi óæskilegra líf-
vera til landsins. Þetta gefur
okkur forskot gagnvart ágengum
tegundum en þýðir alls ekki að
við megum sofna á verðinum. Í
lagatillögunum kemur fram að
bannað verði að dreifa lífverum
sem ætla má að ógni líffræðilegri
fjölbreytni á landinu, sem ætti að
vera hagsmunamál allrar þjóðar-
innar og skylda okkar gagnvart
komandi kynslóðum. Breytingar á
lögunum eru löngu tímabærar og
nauðsynlegt er að íslensk lög gangi
í takt við alþjóðlega samninga, lög
og reglur í þessum málaflokki.
Núverandi breytingatillögur munu
auðvelda vernd íslenskrar náttúru
til framtíðar, lágmarka efnahags-
legt tjón af skaðlegum lífverum og
jafnvel vernda heilbrigði manna
og dýra.
Ragnhildur Sigurðardóttir.
Höfundur er skógarvistfræðingur
og bóndi.
* Sigurður Blöndal og Skúli Björn Gunnarsson,
1999. Íslandsskógar. Mál og mynd.
Lesendabásinn
Varúð varðandi innflutning
framandi lífvera
Ragnhildur Sigurðardóttir.
Á síðastliðnum fimm árum hefur
árlegur kostnaður við söfnun,
vinnslu og dreifingu mjólkur og
mjólkurvara á Íslandi verið lækk-
aður um 1,8 milljarða króna á
verðlagi 2010. Þessum ávinningi
hefur jafnóðum verið veitt til kúa-
bænda og til neytenda. Reyndar
hefur verið gengið lengra því á
þessum árum hefur líka verið
gengið á eigið fé mjólkuriðnaðar-
ins til hagsbóta fyrir bændur og
neytendur. Á árinu 2010 tókst að
snúa rekstri Mjólkursamsölunnar
úr tapi í hagnað. Það var mikil-
vægur áfangi og skiptir miklu fyrir
bæði bændur og neytendur að lyk-
ilfyrirtæki í matvælaframleiðslu í
landinu standi styrkum fótum þótt
hagnaðurinn hafi í sjálfu sér ekki
verið mikill, eða um 1,6% af veltu.
Kúabændur, sem eiga og reka
mjólkuriðnaðinn, hafa fengið sinn
hlut þeirrar hagræðingar sem náðst
hefur í starfseminni vegna þess að
hún hefur tryggt að hægt hefur verið
að standa við ákvarðanir verðlags-
nefndar búvöru um hráefnisverð
til þeirra án þess að afurðavinnslu-
fyrirtæki þeirra yrði fyrir varan-
legum skakkaföllum. Ákvarðanir
verðlagsnefndar um verðhækkanir
út á markað til neytenda hafa ekki
dugað fyrir hráefnisverðhækkunum
og mismunurinn verið sóttur inn í
fyrirtækið með lækkun kostnaðar og
lækkun eigin fjár.
Það má segja að verðlagsnefnd
búvöru hafi gætt vel hagsmuna
bænda og neytenda. En ákvarðanir
hennar hafa líka sett mikla mark-
aðs- og rekstrarpressu á mjólkur-
iðnaðinn. Til að takast á við þetta
mikla verkefni hafa stjórnendur
Mjólkursamsölunnar endurskipulagt
mjólkuriðnaðinn frá grunni. Enn er
verið að vinna úr nokkrum þáttum
þessarar endurskipulagningar, sem
enn munu lækka kostnað í greininni.
Hagræðingarvinnan
Það má lýsa hagræðingarvinnu
Mjólkursamsölunnar með nokkrum
megindráttum:
  #   
!
  -
ingu vinnslunnar sem felst í því
að öll ostaframleiðsla er staðsett
á norðanverðu landinu. Við fram-
leiðslu á einu ostakílói þarf 10 lítra
af mjólk og því verða flutningar á
afurðum á aðalmarkaðinn úr hráefni
norðlendinga ódýrastir ef það flutt
þangað sem ostur.

 '
&' 
vinnslustöðva. Í gamla framleiðslu-
kerfinu var mikið óhagræði vegna
þess að mörgum óhagkvæmum
vinnslulínum var haldið úti í litlum
og meðalstórum vinnslustöðvum.
Þegar mest var voru 17 vinnslu-
stöðvar starfræktar í landinu, en eru
nú 7.
=
 
!
   
á verkferlum vinnslunnar með því að
nýta nýja tækni sem einfaldar verk og
fækkar vinnandi höndum við hvern
lítra sem fer í gegnum kerfið.

  
!
   
flutningakerfa með því að endurmeta
akstursleiðir, stærðir flutningatækja,
staðsetningu bíla og fleira. Þetta er
meginviðfangsefni félagsins í breyt-
ingum þessa dagana og mun skila
að minnsta kosti 200 milljóna króna
lægri árskostnaði.
   
!
  -
ing á daglegri stjórnun félagsins
þar sem margfalt stjórnkerfi margra
fyrirtækja hefur verið einfaldað í
einu félagi. Síðasta skrefið í þeirri
vinnu er að fækka millistjórnendum
í minni vinnslustöðvum.

   =' 
_
dreifikerfa. Langmest áhrif hafði
þetta í Reykjavík þar sem tveimur
sölu- og dreifikerfum var steypt
saman í eitt.
Lækkun tilkostnaðar
upp á 1,8 milljarða
Allt þetta hefur skilað um 1,8
milljörðum króna í lægri árlegum
tilkostnaði við söfnun, vinnslu, sölu,
dreifingu og stjórnun. Þannig hafa
þessar breytingar leitt af sér lægra
vörurverð en ella. Það hefur aftur
tryggt að í almennum samdrætti í
matvörusölu hafa mjólkurvörur
haldið sínum hlut og þannig í raun
aukið hlutdeild sína á markaðnum.
Þessi mikla kostnaðarlækkun hefur
líka gert mögulegt að greiða hærra
mjólkurverð til bænda en ella. Það
er sennilega mikilvægasta framlag
félagsins til samfélagsins í hinum
dreifðu byggðum landsins þar
sem landbúnaðurinn og ekki síst
kúabúskapurinn er hryggjarstykkið
í byggðinni.
Íslensk mjókurframleiðsla mun
í vaxandi mæli þurfa að takast á
við innflutning á erlendum vörum
frá alþjóðlegum fyrirtækjum sem
eru 50 – 100 sinnum stærri en
Mjólkursamsalan og njóta bæði
hagkvæmni stærðar í rekstri sínum
og umtalsvert lægra hráefnisverðs.
Fyrir vikið má félagið ekki láta
deigan síga í viðleitni til að lækka
kostnað í starfseminni.
Vitaskuld gera menn ekki jafn
umfangsmiklar breytingar án þess
að einhvers staðar taki í. En á móti er
jafnaugljóst að ef ekkert hefði verið
að gert og mjólkuriðnaðurinn setið
aðgerðalaus hefðu stórir hlutar hans
lent í stórkostlegum rekstrarerfið-
leikum. Þessi vinna fór reyndar af
stað vegna þess að sú var einmitt
raunin. Samlög og vinnslustöðvar
voru víða að komast í þrot.
Það var fyrirfram ljóst að öll þessi
vinna myndi verða erfiðust minni
samfélögum þar sem MS hefur bæki-
stöðvar. Þar gildir einu hvort um er
að ræða tækninýjungar, sem fækka
störfum, eða endurskipulagningu í
starfseminni, sem leiðir til einföld-
unar, minni umsvifa og jafnvel til
þess að starfsstöð yrði lögð niður
eins og á Blönduósi 2007. Það liggur
í hlutarins eðli að töluverð tækifæri
eru til hagræðingar í lítilli vinnslu-
stöð með margar framleiðslulínur og
smáar framleiðslulotur. Gott dæmi
um þetta er stöðin á Egilsstöðum. Þar
voru fimm megin framleiðslulínur
þegar mest var, en er nú í raun aðeins
ein sem framleiðir Mozzarellaost.
Hún stendur traustum fótum vegna
þess að við vinnsluna eru 90% af hrá-
efnisvigtinni tekin úr mjólkinni og
flutningskostnaður á markað verður
því aðeins 10% af því sem myndi
kosta að flytja
mjólkina á
markað í öðru
formi, t.d. sem
súrmjólk eða
jógúrt. .
Nú e r
unnið að því að
skjóta styrkari
fótum undir
vinnslustöðina
í Búðardal
með svipuðum aðferðum. Þar voru
áður mjög margar vinnslulínur og
smáar vinnslulotur. Framleiðslan
í Búðardalsstöðinni hefur verið
einfölduð og höfuðáherslan nú lögð
á mygluosta. Til að byggja upp þá
framleiðslu hefur Mjólkursamsalan
lagt í miklar fjárfestingar í Búðardal.
Markmið breytinganna er að tryggja
að þær fjárfestingar skili ávöxtun.
Mikill þrýstingur á
mjólkuriðnaðinn
Eins og getið var hér að framan
hefur verðlagsnefnd búvöru sett
mikinn markaðsþrýsting á mjólkur-
iðnaðinn með því að heimilar verð-
lagshækkanir á vörum, sem unnar
eru úr 70% hráefnisins, hafa verið
minni en hækkun neysluvísitölunnar
í landinu. Stjórn og stjórnendur
Mjólkursamsölunnar gera ekki ráð
fyrir að þessum þrýstingi létti og
líklegt sé að við bætist vaxandi inn-
flutningur á mjólkurafurðum. Það
skipti því miklu að halda áfram á
sömu braut, hagræða í vinnslunni
og lækka kostnað. Það má segja að
flest stóru tækifærin hafi þegar verið
nýtt og sú hagræðing verður ekki
sótt aftur. Frekari árangur byggir
á því að nýta mörg smærri tækifæri
og jafnframt á því að leggja aukna
áherslu á bætta nýtingu hráefna í
rekstrinum. Þar liggja stærstu tæki-
færin í að fullnýta mysuþurrefni, sem
áður var kastað í sjóinn. Þessi þurr-
efni geta skapað félaginu nýjar tekjur
bæði hér innanlands og í útflutningi.
Íslenskur mjólkuriðnaður á sér
langa og glæsta sögu. Það hefur verið
gæfa hans og eigendanna í sveitum
landsins að jafnan hefur tekist að
þróa fyrirtækin í greininni í takt
við þarfir samfélagsins. Vöruþróun
Mjólkursamsölunnar er mjög frjó og
hefur skapað vöruúrval sem þjónar
breyttu samfélags- og fjölskyldu-
mynstri og öllum samfélagshópum.
Félagið hefur mætt kröfum um fyrsta
flokks vörur á hagkvæmu verði með
hagræðingu sem nær til allra þátta
starfseminnar. Mjólkursamsalan
dreifir þessum vörum á sama verði
til um 2.700 viðskiptavina um land
allt, til stórmarkaða, smáverslana,
mötuneyta, skóla og leikskóla,
bensínstöðva og ferðaþjónustuaðila.
Félagið leitast við að treysta stöðu
sína á markaði með áherslu á þetta
þrennt: frammúrskarandi vöruúrval
á hagstæðu verði í góðri dreifingu
um land allt.
Einar Sigurðsson forstjóri
Mjólkursamsölunnar.
Hagræðing í mjólkuriðnaði
– fyrir bændur og fyrir neytendur
Höfuðstöðvar MS.
Einar Sigurðsson.