Fréttablaðið - 09.02.2012, Blaðsíða 26

26 9. febrúar 2012 FIMMTUDAGUR
Flestar skólabyggingar á Íslandi í dag eru með þeim hætti að
fatlaðir eiga auðvelt með að komast
inn og af því erum við nokkuð stolt.
Aðgengismál í nýjum skólum eru
þannig að verulega fatlaðir einstak-
lingar eiga til þess að gera auðvelt
með að komast inn og út um skóla-
dyrnar. Ekkert er sjálfsagðara í
hugum okkar. En þegar inn er komið
vandast málin. Þá bregður svo við
að um það bil 15 til 20% nemenda
lenda í vandræðum vegna fötlunar
sem skólakerfið er ekki enn tilbúið
að takast á við.
Ef svo vill til að einstaklingur,
sem bundinn er við hjólastól, býr
einnig við lesblindu (dyslexíu) þá
má segja að hann sé strand þegar
hann er kominn inn í skólann. Hin
sýnilega fötlun hefur fengið aðstoð
en námsefnið er honum sama hindr-
unin og tröppurnar vegna þess að
hann býr við fötlun sem enn hefur
ekki fengið þau úrræði sem duga.
Hvernig má það vera? Þó lesblinda
hafi verið undangengnum kynslóð-
um erfið er ekkert sem segir að hún
þurfi að vera það fyrir komandi
kynslóðir. Með betri skilningi, betri
greiningaraðferðum en þó ekki síst
nýrri tækni ætti að vera auðvelt að
búa til skóla án bóka. Í nútíma þjóð-
félagi ætti nefnilega mismunun
þegar kemur að texta að vera óþörf.
Í dag finnast tæki sem duga til að
yfirvinna þessa fötlun. Það höfum
við hjá Félagi lesblindra bent á en
félagið fagnar 10 ára afmæli sínu á
næsta ári.
Tíðni lesblindu
En áður en lengra er haldið er rétt
að útskýra aðeins hvað við er að
eiga, hver er tíðni lesblindu? Fræði-
menn nefna tölur allt frá 4% til 20%
nemenda í hverjum grunnskóla.
Það fer eftir því hvaða viðmið eru
notuð og enn er deilt um hvað fell-
ur undir hugtakið dyslexia. Til að
sýna við hvað er að eiga má nefna
að þekktar eru 70 mismunandi teg-
undir lesblindu. Breskar rannsóknir,
sem framkvæmdar voru árin 2000
og 2001, leiddu í ljós að 4% grunn-
skólanemenda í Bretlandi voru með
alvarlega lesblindu á meðan önnur
6% voru með vægari einkenni les-
blindu. Fimm ára gömul könnun sem
Capacent Gallup gerði fyrir Félag
lesblindra sýndi að 14,6% nemenda á
aldrinum 16 til 24 ára taldi sig glíma
við lesblindu eða áþekka annmarka.
Því má grunnskólakennari, með 20
nemendur í bekk, eiga von á því að
tveir nemendur í bekknum séu les-
blindir og aðrir tveir eigi við lestr-
arörðugleika að etja.
Margir lesblindir hafa gengið í
gegnum 10 ára nám í grunnskóla
með þá tilfinningu að vera alveg
vonlausir nemendur. Þeir hafa upp-
lifað pirring og jafnvel niðurlæg-
ingu kennara þegar þeir standa
sig ekki í náminu. Baklandið er
mismunandi heima fyrir og fyrir
marga nemendur verður skólavist-
in að hreinni og klárri kvöl og eftir
á finnst þeim að menntakerfið hafi
brugðist þeim. Þegar út í lífið er
komið fær þjóðfélagið ekki þá þegna
sem það gæti fengið og viðkomandi
einstaklingar fá ekki þau tækifæri
sem ella hefðu beðið þeirra.
Svona þarf ekki að fara. Meðal
lesblindra einstaklinga eru mikl-
ir hæfileikar og geta sem ætti að
verða mikilvæg viðbót við samfé-
lagið. Þar eru einstaklingar sem sjá
hlutina öðrum augum og koma með
aðrar lausnir. Önnur bresk rann-
sókn leiddi í ljós lesblindu meðal
40% af 300 manna úrtaki sem tekið
var meðal þekktra breskra athafna-
manna. Í þessum hópi eru menn
eins og Sir Richard Branson og
sjónvarpskokkurinn Jamie Oliver.
Einnig má geta þess að sjálfur Win-
ston Churchill bjó við mikla lestr-
arerfiðleika sem líklega má rekja
til lesblindu. Hugsanlega hefði mátt
skrifa handritið að Ræðu Konungs
(The King‘s Speech) með öðrum
hætti sé þetta haft í huga. Sem betur
fer ná margir einstaklingar að upp-
vinna fötlun sína og sigrast á lífsins
erfiðleikum.
Að brjóta venjurnar
Við hjá Félagi lesblindra reynum að
líta svo á að lesblinda sé ekki sjúk-
dómur þó vissulega sé hún erfið
fötlun. Þó hún sé í flestum tilvik-
um ólæknanleg eru margar leiðir
til að draga úr neikvæðum áhrifum
hennar. Með þekkingu á lesblindu,
árangursríkum náms- og kennslu-
aðferðum og jákvæðum viðhorfum
geta lesblindir náð tökum á tækni
og aðferðum sem stuðla að árangri
í námi og starfi. Nú í upphafi 21. ald-
arinnar hefur því skólakerfið allar
forsendur til að standa við bakið á
þessum nemendum sem í gegnum
tíðina hafa ekki fengið þá aðstoð
sem þeir eiga rétt á. Það er nauð-
synlegt að tryggja.
Nýlega er komin út skýrsla rannsóknarnefndar um líf-
eyrissjóði. Mikið hefur verið rætt
um hana í fjölmiðlum og sýnist
sitt hverjum eins og gengur. Tap
sjóðanna er sagt vera hundruð
milljarða króna. Margir telja rétt
að stjórnendur og stjórnarmenn
verði látnir sæta ábyrgð vegna
þess. Jafnvel er farið
fram á að gerð sé önnur
rannsókn á lífeyrissjóð-
unum. Þar sem ég hef
greitt í nokkra lífeyris-
sjóði á ævi minni ákvað
ég að skoða þau fram-
tíðarréttindi sem ég á
hjá þessum sjóðum. Af
fréttum að dæma virt-
ist tap mitt mikið.
Ég skoðaði þrjá líf-
eyrissjóði, tvo sem ég
greiddi í annars vegar
frá árinu 1979 og til
ársins 1984 og hins
vegar frá árinu 1984
og til 1990. Þann þriðja
greiddi ég í frá 1994 til
2010. Lífeyrissjóðirnir gefa upp
þau réttindi sem ég á við 67 ára
aldur. Til að kanna hvernig rétt-
indi mín væru ákvað ég að bera
þau saman við þær greiðslur sem
hafa verið lagðar inn í lífeyrissjóð-
ina vegna mín. Ég framreiknaði
þessar greiðslur miðað við verð-
bólgu og 3% ársvexti.
Réttindi mín í fyrsta sjóðnum
miðað við framangreindan upp-
reikning eru mjög slæm. Ef miðað
er við að lífslíkur séu 80 ár þá er
ég einungis að fá 25% af því sem
ég fengi ef upphæðin hefði verið
ávöxtuð með 3% vöxtum og upp-
færð miðað við verðbólgu. Þetta
eru greiðslur sem lagðar voru í
sjóðinn 1979-1984.
Réttindi mín í sjóð númer tvö
eru töluvert betri. Þar er ég þó að
fá 50% af því sem ég fengi ef upp-
hæðin hefði verið ávöxtuð með
3% vöxtum og uppfærð miðað við
verðbólgu. Ég er þó enn í tapi og
það töluvert miklu.
Sjóður númer þrjú hlýtur því
að vera mjög slæmur hugsaði ég
þar sem hann er rekinn
af þessum stjórnend-
um sem krafa er um að
reka vegna þessa gífur-
lega taps sem rætt er
um. Raunin reyndist allt
önnur. Miðað við sömu
reikniformúlu og notuð
er hér að framan þá eru
réttindi mín 100%. Tap
mitt í þeim sjóði er þess
vegna ekkert.
Þetta kom mér að
sjálfsögðu töluvert á
óvart miðað við þær
umræður sem hafa verið
í þjóðfélaginu. Niður-
staða mín er þess vegna
að ef reka þyrfti ein-
hverja þá eru það stjórnendur líf-
eyrissjóða á níunda áratug síðustu
aldar en líklega er það erfitt. Einn-
ig má segja að þetta tap sé jafnvel
ekki þeim alfarið að kenna heldur
einnig efnahagsstjórnun landsins
á þessum tíma. Svo ef rannsaka
þyrfti eitthvað þá er það efnahags-
stjórnun Íslands á níunda áratug
síðustu aldar. Ég held við ættum
samt að sleppa því.
Margir lesblindir hafa gengið í gegnum
10 ára nám i grunnskóla með þá tilfinn-
ingu að vera alveg vonlausir nemendur.
Þetta kom
mér að sjálf-
sögðu töluvert
á óvart miðað
við þær
umræður sem
hafa verið í
þjóðfélaginu.
Ég var agndofa í lok vinnu-dags í byrjun árs.
Ég á ættir að rekja bæði til
Íslands og Danmerkur, flutti
hingað frá Danmörku fyrir
nákvæmlega 23 árum, full eld-
móðs, glöð, ung, með góðan
mann mér við hlið og fallegt
lítið barn okkar. Mér fannst
spennandi að flytja til heima-
lands mannsins míns – og móður,
sem sjálf hafði flutt til ókunnugs
lands 30 árum áður.
Árin liðu og ég og mín fjöl-
skylda komum okkur vel fyrir,
við bættist annað fallegt barn og
undum við hag okkar vel hér á
Íslandi. Við tókum þátt í þessari
venjulegu íslensku lífsbaráttu
við að koma okkur upp heimili
og hlúa sem best að fjölskyldunni
ásamt því að byggja upp lítið en
öflugt einkarekið fyrirtæki.
Eins og öllum er kunnugt fór
eitthvað mikið úrskeiðis hér á
Íslandi. Hjólin fóru að snúast
allt of hratt. Við, hinir venju-
legu borgarar, köstuðumst út
í fjárhagshvirfilbyl sem færði
allt upp, upp, upp til þess eins
að falla að lokum til jarðar með
svo miklu brauki og bramli við
hrun efnahags landsins haust-
ið 2008 að við vissum ekki hvað
sneri upp og hvað niður. Síðan
eru liðin rúm þrjú ár. Landinn er
enn að reyna að átta sig og sætta
sig við orðinn hlut, margir slig-
ast undan skuldum og áhyggjum,
flestum óverðskulduðum.
Fyrirtæki, sem við „venju-
lega“ fólkið höfum af seiglu ein-
beitt okkur að byggja upp síð-
ustu áratugi hafa mörg orðið
að engu. Hinn óbreytti Íslend-
ingur þarf að berjast gegn ofur-
afli nýja hvirfilbylsins, sem eru
vextirnir, skattarnir, stöðnun og
margt, margt fleira. Nú hef ég
miklar áhyggjur af hinni fallegu
og skemmtilega lifandi íslensku
sál sem ég heillaðist af þegar ég
kom hingað fyrst sem barn og
unglingur – já, landinu og þjóð-
inni sem ég á fullorðinsárum
kaus að deila kjörum með.
Starfs míns vegna hjá Vinnu-
málastofnun hef ég að mörgu
leyti getað fylgst náið með
afleiðingum hrunsins haustið
2008, horft á landa mína, háa
og lága, smáa og stóra, missa
lífsviðurværið, missa andlitið,
missa tökin. Margir hafa litið
á raunir sínar sem óhjákvæmi-
legan hlut, stoppað stutt við,
risið upp aftur og haldið áfram
á nýjum vettvangi, aðrir hafa
þurft að horfast í augu við að
atvinnuleysi er orðin staðreynd í
lífi þeirra og íslensku þjóðfélagi
– og að það muni taka langan
tíma að rétta sig við og losna úr
þeim viðjum.
Ég nefndi í inngangi mínum
að ég hefði orðið agndofa. Og ég
spyr, hvað hefur komið fyrir litla
Ísland? Ég segi „litla“ – við erum
lítil þjóð, þar sem „allir þekkja
alla“, vön að hugsa vel um og
til náungans, vön að stökkva
til ef eitthvað bjátar á. Við sem
vinnum með afleiðingar hruns-
ins á einn eða annan hátt erum
orðin vön að hjálpa til eftir bestu
getu.
En hvert stefnir þegar þessi
venjulegi landi okkar – nú á
fjórða ári eftir hrun – er svo
fullur örvæntingar að hann í
heift og vonleysi hreytir út úr
sér ókvæðisorðum, skellir hurð-
um og lemur í veggi andspæn-
is óbreyttum starfsmanni opin-
berrar stofnunar sem í þessu
tilfelli situr „hinumegin við
borðið“ og reynir eftir bestu
getu að aðstoða og benda á ráð
úr ógöngum samkvæmt lögum
og reglum sem settar hafa verið?
Ég hef áhyggjur af þessari
hörku sem kraumar undir, kröft-
um sem áður voru jákvæðir en
víða hafa breyst í ólgandi nei-
kvæða strauma sem hvergi fá
útrás.
Íslendingar eru lítil þjóð sem
verður að beita þrautseigjunni
sem hefur einkennt hana í gegn-
um aldirnar. Okkur mega ekki
fallast hendur og freistast til að
kenna „öðrum um“. En til þess
að það gangi upp þurfum við
að tendra aftur glóðina í þjóð-
arsálinni, virða náungann og
umhverfið okkar. Það eru fleiri
í basli, líka þeir sem geta talist
svo heppnir að hafa fasta stöðu
hjá ríki eða sveitarfélögum.
Eitt á hrunið að kenna okkur
– að hægja á, finna rætur okkar,
læra hvað við eigum fallega og
góða fjölskyldu – kannski hjálp-
ar það okkur smám saman að
líta í eigin barm og gæta þess að
gleyma ekki sjálfsvirðingunni,
heldur ekki gagnvart náungan-
um.
Látum nýtt ár byrja með
jákvæðum straumum. Reynum
að búa til svigrúm fyrir nýjar
hugmyndir. Landið Ísland býr
yfir svo mörgum möguleikum,
hér er uppspretta orku af ýmsu
tagi, gjöful náttúra og tekju-
lindir fyrir íbúana. Við höfum
orðið ýmiss konar landkynn-
ingar aðnjótandi undanfarin ár.
Nýtum okkur hana. Fólkið í land-
inu er frjótt. Sameinum krafta
okkar. Landið og fólkið verða að
rísa upp úr hinum djúpa öldudal.
Reynum – án þess þó að leika of
mikið „Pollýönnu“ – að hressa
andann og taka gleði okkar á ný.
Hvað hefur komið fyrir
litla Ísland?
Breytt framtíðarsýn lesblindra Ávöxtun (tap)
lífeyrissjóða
Við eigum sameiginlegt áhuga-mál sem eru íslenskir grunn-
skólar. Af skrifum þínum má þó
ætla að þú verjir ekki miklum
tíma í að auka skilning þinn á upp-
eldi og menntun barna. Með þess-
ari yfirlýsingu er ég ekki að ráð-
ast á manninn heldur einfaldlega
að benda á að þú færir ekki önnur
rök fyrir máli þínu en skoðanir og
reynslu þína og pabba þíns. Vissu-
lega höfum við mörg tilhneigingu
til þess að móta skoðanir út frá
eigin reynslu og þeim skoðunum
sem við ölumst upp við. Ég verð þó
að játa að ég hef miklu meiri áhuga
á að heyra skoðanir sérfræðinga og
fagmanna á málefnum grunnskól-
ans heldur en skoðanir þínar og
pabba þíns. Á vef Alþingis kemur
fram að þú hafir ekki lokið námi í
viðskiptafræði og fellur því í hóp
þeirra fjölmörgu Íslendinga sem
heykjast á námi. Ekki er neitt í
ferli þínum sem bendir til þess
að þú hafir neitt fram að færa um
menntun barna.
Vissulega er það áhyggjuefni
að Ísland er með langmesta brott-
fall úr námi á Norðurlöndum. Og
vissulega er það áhyggjuefni að
25% drengja geti ekki lesið sér til
skilnings. Skýringuna er þó vart
að finna í því að prestar fái ekki
að hlýða börnum yfir faðirvorið í
skólum.
Það er táknrænt fyrir samtím-
ann að þekking á málefnum upp-
eldis og menntunar sé lokuð inni í
fílabeinsturnum menntaelítunnar,
en leikmenn eins og veðurfræðing-
ar og gamlir stjórnmálamenn þeys-
ist fram á völlinn með illa ígrund-
aðar fullyrðingar um ástæður fyrir
vandamálum sem varða menntun
barna.
Nokkrar doktorsrannsóknir hafa
verið gerðar á íslenska grunnskól-
anum og vil ég benda þér á að lesa
t.d. doktorsritgerðir Þorsteins
Gunnarssonar, Gunnars Finn-
bogasonar eða Rúnars Sigþórsson-
ar sem gera þessu málefni ágætis
skil.
Góður skilningur og umbætur á
íslenska grunnskólakerfinu verða
ekki til með því að hlusta á kerl-
ingabækur um menntun og upp-
eldi. Foreldrar og nemendur eru
mikilvægir samstarfsaðilar grunn-
skólans og hafa töluverð áhrif á
árangur. Það er því mikilvægt að
auka skilning þessara aðila á mikil-
vægum þáttum uppeldis og mennt-
unar. Þann skilning þarf að sækja í
fræðin, í reynslu þeirra skóla sem
sýna góðan árangur og taka mið af
samfélagsgerð.
Við þurfum að spyrja hvað ung-
lingar þurfa að kunna og geta eftir
tíu ára setu í grunnskólum. Vissu-
lega er það ekki að lepja upp gagn-
rýnislaust texta sem þeim er settur
fyrir eða góða þjálfun í að þegja í
fimm tíma á dag.
Það sem einkenndi íslenska
umræðu fyrir bankahrunið var
gegndarlaus áróður, skortur á
gagnrýni og meðvirkni. Eflaust má
gera því skóna að hversu vel heppn-
uð þöggunin var í fyrirhrunssam-
félaginu megi rekja til afleits upp-
eldis í grunnskólum á síðustu öld.
Menningin í grunnskólum er
afrakstur af aldargamalli stofn-
anavæðingu en aðilar eins og
menntasvið Háskóla Íslands og
fræðsluyfirvöld hafa vilja til þess
að færa grunnskólann í nútíma-
horf. Það er þó ekki auðvelt verk-
efni vegna innbyggðs mótþróa og
tilhneigingu stofnana til þess að
vernda gamlar venjur og starfs-
hætti fyrir óróa umhverfisins.
Sæll Sighvatur
Björgvinsson
Menntun
Guðmundur S.
Johnsen
formaður félags
lesblindra
Fjármál
Bergur
Hauksson
lögmaður og
viðskiptafræðingur
Samfélagsmál
Jórunn
Rothenborg
fulltrúi hjá
Vinnumálastofnun
Menntamál
Jakobína Ingunn
Ólafsdóttir
doktorsnemi í
menntunarfræðum