Fréttablaðið - 26.05.2012, Síða 30

26. maí 2012 LAUGARDAGUR30
S
tærsti sigur sjálfstæðis baráttunnar
vannst árið 1918. Ísland varð þá
frjálst og fullvalda ríki. Að vísu
sáu Danir enn um ýmis mál fyrir
hönd þess og konungurinn í Kaup-
mannahöfn var sem fyrr þjóðhöfð-
ingi Íslendinga, valdamikill að forminu til en
ekki í raun. Þótt hin danskættaða stjórnar-
skrá landsins væri að nokkru endurskoðuð
árið 1920 stóð þessi mótsögn óhögguð. Var
þá veigamest það úrelta ákvæði að konungur
gæti synjað lögum Alþingis staðfestingar og
þar með væru þau úr sögunni.
Í samkomulagi Danmerkur og Íslands frá
1918 sagði að konungssamband ríkjanna
skyldi vara í aldarfjórðung en síðan mættu
leiðir skilja að fullu nema um annað semdist.
Vilji langflestra Íslendinga stóð ætíð til lýð-
veldis og þeir fóru að íhuga hvaða skyldur
næsti þjóðhöfðingi – forseti Íslands – þyrfti
að hafa á hendi. Vísast fannst flestum að
hann ætti ekki að vera valdamikill. Þannig
skrifaði Jónas Jónsson frá Hriflu, sá umdeildi
framámaður Framsóknar flokksins, að for-
setinn ætti að vera valdalítið „sameiningar-
tákn“ þjóðarinnar, ofar argaþrasi stjórn-
málanna. Þetta sást sömuleiðis á því að þótt
sumir stjórnmálamenn væru sagðir ágætis
forsetaefni virtist mörgum lítast einna best
á Vilhjálm Stefánsson, landkönnuðinn fræga
sem var af íslenskum ættum en fæddur og
búsettur í Kanada. Þjóðhöfðingi af þessu tagi
yrði eins og konungur sem fólkið liti upp til
og bæri hróður landsins víða.
Ríkisstjóri og æðsta valdið
Síðan kom stríðið. Stuttu eftir að ófriður
brast á haustið 1939 ráðlagði Sveinn Björns-
son, sendiherra Íslands í Kaupmannahöfn,
Hermanni Jónassyni forsætisráðherra að
samið yrði frumvarp að nýrri stjórnarskrá.
Að þessu ráði var farið á laun, með þeim skil-
yrðum að því yrði aðeins breytt sem þurfa
þætti vegna þess að konungsvaldið færðist
til Íslands. Í flestum greinum stjórnarskrár-
innar sem vörðuðu þjóðhöfðingjann þurfti
því aðeins að skipta gamla tignarheitinu út
fyrir hið nýja. Það gilti þó ekki um synjunar-
valdið sem konungur var sagður hafa í orði
kveðnu. Þingræði hafði ríkt á Íslandi frá
stofnun heimastjórnar árið 1904 og ófært
þótti að forseti landsins hefði skilyrðis-
laust synjunarvald því hann gæti ákveðið
að beita því, ólíkt arfakóngi í Kaupmanna-
höfn sem hafði aldrei freistast til þess eftir
fullveldisheimtina 1918. En þyrfti ekki að
veita Alþingi eitthvert aðhald? Lögð var til
sú málamiðlun að forseti gæti lagt samþykkt
lagafrumvörp frá þinginu undir þjóðarat-
kvæði. Meginhöfundur þeirra stjórnarskrár-
draga sem til urðu var Bjarni Benediktsson.
Um þessar mundir var hann stjórnlaga-
prófessor við Háskóla Íslands og fyrirmynd
synjunarákvæðisins sótti hann líklega til
Þýskalands. Þar hafði hann stundað nám og
á dögum Weimar-lýð veldisins hafði þýski
forsetinn þessa heimild.
Tónn hafði verið sleginn. Vorið 1940 var
Danmörk hernumin, Alþingi færði þjóðhöfð-
ingjavaldið einhliða í landið og ári síðar var
staða ríkisstjóra stofnuð til bráðabirgða.
Alþingi kaus í embættið Svein Björns-
son og fráleitt þótti að átök yrðu um það.
Ríkis stjórinn átti að vera sameiningartákn
og sjálfur lagði Sveinn áherslu á að þótt
honum væri nú falið „æðsta valdið“ væri
það þingbundið. Synjunarvaldi þjóðhöfð-
ingjans myndi hann því ekki beita. Alþingi
setti lögin.
Á hinn bóginn var Sveinn Björnsson ekki
fjarlægur konungur heldur þaulreyndur
ráðamaður í innsta hring. Stjórnarkreppu
leysti hann þess vegna með því að neita
fyrst að fallast á lausnarbeiðni forsætisráð-
herra síðla árs 1941 og skipa svo utanþings-
stjórn ári síðar þegar fokið var í öll skjól á
Alþingi. Hvorugt hefði konungi dottið í hug
að gera að eigin frumkvæði. Í umræðum
um nýja stjórnarskrá lét ríkisstjóri líka að
sér kveða. Þau skilyrði sem löggjafinn setti
voru áfram þau að því skyldi aðeins breytt
sem brýn þörf væri á vegna afnáms konung-
dóms en síðan yrði stjórnarskráin tekin til
gagngerrar endurskoðunar. Þrátt fyrir það
hlutu að verða skiptar skoðanir um stöðu
forseta. Meirihluti þingsins vildi í fyrstu
að Alþingi kysi hann hverju sinni en Sveinn
Björnsson taldi að hann ætti að vera þjóð-
kjörinn og voru flestir landsmenn sama
sinnis. Þar að auki vildi Sveinn taka fram
fyrir hendur þingsins og fresta stofnun lýð-
veldis fram yfir stríðslok. En þar var skoðun
hans á skjön við vilja meirihluta þjóðarinnar
og honum var fjarri að halda ósk sinni til
streitu. Sveinn Björnsson vissi valdmörk
sín.
Æðsta valdið áfram bundið en …
Vorið 1944 samþykktu Íslendingar nær ein-
róma stofnun lýðveldis og nýja stjórnarskrá.
Í henni var kveðið á um þjóðkjör forseta til
fjögurra ára að loknu eins árs kjörtímabili
eftir kosningu á Alþingi. Hinum nýja þjóð-
höfðingja var jafnframt falið takmarkað
synjunarvald: Staðfesti hann ekki lög frá
þinginu með undirritun sinni tækju þau
engu að síður gildi en yrðu svo lögð í dóm
kjósenda til samþykktar eða synjunar. For-
seti myndi þess vegna hafa að formi til
raunveruleg völd við lagasetningu, enda
var hann í stjórnarskránni sagður hand-
hafi löggjafarvaldsins ásamt Alþingi eins
og konungur fyrrum. Aftur á móti var það
rauði þráðurinn í máli þingmanna úr öllum
flokkum, auk annarra sem létu málið sig
varða, að samþykktum frumvörpum skyti
forseti aðeins til þjóðarinnar í algerum
undan tekningartilfellum.
Málamiðlanir um málskotsrétt og önnur
ákvæði verður einnig að meta í því ljósi að
lýðveldisstjórnarskráin skyldi aðeins gilda
til bráðabirgða. Valdhafar og landsmenn
allir vildu að þjóðin talaði einum rómi þegar
lokaáfanganum í hinni löngu sögu sjálf-
stæðisbaráttunnar yrði náð. Augljóst var
að heildarendurskoðun stjórnarskrárinnar,
með öllum þeim álitamálum og illdeilum
sem þá hlytu að vakna, yrði að bíða fram
yfir lýðveldisstofnun.
Mikil var því gremja fólks þegar þing-
heimur klofnaði við kjör fyrsta forseta lýð-
veldisins á Þingvöllum 17. júní 1944: Aðeins
30 þeirra 50 þingmanna sem þar voru
studdu Svein Björnsson. Þessu réð einkum
óvild sjálfstæðismanna og sósíalista í garð
hans. Ólafur Thors, formaður Sjálfstæðis-
flokksins, hafði leitað að öðru forsetaefni
en vissi reyndar um leið að fólk vildi ekki
átakakosningar um mesta tignarembætti
hins nýja lýðveldis. Því fór svo að sumarið
1945 var Sveinn þjóðkjörinn án atkvæða-
greiðslu og var það flestum landsmönnum
áreiðanlega að skapi. Forsetinn átti að vera
tákn sameiningar en ekki sundrungar.
Völd og valdaleysi
Sjálfur vildi Sveinn Björnsson sinna emb-
ætti sínu eins og fólkið vænti. Í innsetning-
arræðu sinni 1. ágúst 1945 gerði hann meira
að segja ekkert úr þeirri breytingu að í stað
hins algera synjunarvalds sem hann hafði
haft að forminu til í ríkis stjóra tíð sinni
heimilaði lýðveldisstjórnarskráin honum
að synja lögum staðfestingar þannig að
þau færu í þjóðaratkvæðagreiðslu. Sveinn
ítrekaði einfaldlega þau orð sem hann hafði
viðhaft 1941, að hann hygðist rækja störf
sín „samkvæmt viður kenndum venjum
nútímans í lýðfrjálsum ríkjum, þar sem
þjóðhöfðingjavaldið er þing bundið“. Þótt
ákvæði um lagasynjun ætti ekki bein línis
við staðfesti hann þetta sjónarmið svo í
verki haustið 1946 þegar hann hafnaði með
öllu þeim óskum að hann beitti sér fyrir
þjóðaratkvæðagreiðslu um Keflavíkur-
samninginn svonefnda sem heimilaði
Bandaríkja mönnum umsvif á flug vellinum
á Miðnesheiði. Meirihluti Alþingis sam-
þykkti þingsályktunartillögu um samn-
inginn og þar við sat. Eins sinnti hann í
engu kröfum um þjóðaratkvæði þegar ríkis-
stjórn Íslands samdi um aðild landsins að
Atlantshafsbandalaginu 1949. Í huga hans
var málskotsrétturinn í 26. grein stjórnar-
skrárinnar neyðarúrræði og alls ekki virkur
þáttur í stjórnskipuninni.
Eflaust skipti líka máli hér að Sveinn
Björnsson studdi vestræna varnarsam-
vinnu. Utanríkismál lét hann sig miklu varða
enda aðalráðgjafi íslenskra valdhafa í þeim
efnum frá því fyrir stríð. Þegar Sveinn hélt
í opinbera heimsókn til Roosevelts Banda-
ríkjaforseta síðsumars 1944 bjuggu forystu-
menn allra flokka á þingi samt þannig um
hnútana að hún varð aðeins kurteisisför. For-
seti fylgdist með en mótaði ekki utanríkis-
stefnu landsins. Það gerðu ríkisstjórnir og
meirihluti á Alþingi hverju sinni.
Sveinn Björnsson reyndist þó fráleitt
áhrifalaus á vettvangi stjórnmálanna. Í
stjórnarmyndunarviðræðum 1947 lét hann
afl stjórnmálaflokka á Alþingi ekki ráða
því í hvaða röð flokksformenn fengu umboð
hans til stjórnarmyndunar en það gat þá og
síðar skipt sköpum um lyktir. Árið 1950 var
hann kominn á fremsta hlunn með myndun
utanþingsstjórnar í annað sinn. Í þessum
efnum fólst hið raunverulega pólitíska vald
forsetans. Forsenda þess að því væri beitt
var þó alltaf sú að stjórnmálaleiðtogunum
gengi ekki að koma saman stjórn af eigin
rammleik. Þau skilyrði til myndunar utan-
þingsstjórnar hafa heyrt til undantekninga.
Fyrstu árin á forsetastóli hélt Sveinn
Björnsson tíða fundi í ríkisráði þar sem
ráðherrar báru upp fyrir honum lög og
„mikil vægar stjórnarráðstafanir“. Síðar
fækkaði þessum formlegu fundum mjög.
Sú var orðin raunin árið 1949 þegar Sveinn
var endurkjörinn án atkvæðagreiðslu með
sömu rökum og fyrri daginn; þjóðhöfð inginn
væri sameiningartákn, þrætum ofar. Í inn-
setningarræðu sinni í þetta skipti notaði for-
seti þó tækifærið og beindi spjótum sínum
að stjórnmálamönnum fyrir seinagang við
endurskoðun stjórnarskrárinnar. Þótt hálft
fimmta ár væri liðið frá stofnun lýðveldis
rofaði ekki enn „fyrir þeirri nýju stjórnar-
skrá sem vér þurftum að fá sem fyrst og
almennur áhugi var um hjá þjóðinni og
stjórnmálaleiðtogunum að sett yrði sem
fyrst“. Bráðabirgðastjórnarskráin var „bætt
flík“, sagði Sveinn, upprunalega sniðin fyrir
annað land. Sjálfur sá hann manna best hve
óheppilegt það var að ýmis ákvæði um stöðu
forseta, arfur liðinnar tíðar, samræmdust
ekki fyrstu grein stjórnarskrárinnar um
þingbundna stjórn lýðveldisins.
Beinagrindin í skápnum?
Eitt var það hlutverk sem Sveinn Björnsson
rækti minna en vænta mátti. Gjarnan var
haft á orði að hann væri verðugur fulltrúi
Íslands á alþjóðavettvangi, að vissu leyti á
sama hátt og menn höfðu áður haft auga-
stað á Vilhjálmi Stefánssyni. Samt fór svo
að eftir Bandaríkjaför sína og fund með
Roosevelt sótti Sveinn ekki fleiri þjóðhöfð-
ingja heim.
Hvað réð heimasetunni? Vorið 1949 var
tilkynnt að í vændum væru opinberar heim-
sóknir til Danmerkur, Noregs og Sví þjóðar.
Veikindi forseta ollu því að þeim var frestað
og svo var hætt við ferðalögin þótt hann
hefði náð betri heilsu. Kannski olli ferill
Björns, sonar Sveins, í liðssveitum SS á
stríðsárunum einhverju um að forseti var
í raun tregur til að halda í opinberar heim-
sóknir til frændþjóðanna á Norðurlöndum.
„Sagan sem ekki mátti segja,“ eins og Björn
lýsti síðar reynslu sinni á stríðsárunum,
hefði þá getað komist í hámæli.
Á Íslandi héldu blöðin nær alveg það sam-
komulag að þegja um ættarskömmina í þágu
ríkisins og ekki vantaði að forsetahjónin
Sveinn og Georgía, hin danska eiginkona
hans, nytu lýðhylli. Þegar Sveinn Björns-
son féll frá í ársbyrjun 1952 söknuðu Íslend-
ingar síns sameiningartákns. Þeir stjórn-
málaleiðtogar voru líka til sem hugsuðu sér
nú gott til glóðarinnar að fá „puntudúkku“
á Bessastaði svo notað sé niðrandi orðalag
okkar daga. Aðrir höfðu hugann einkum við
að setjast í hið tigna embætti, gangast undir
mörk þess um völd og valdaleysi en móta
það um leið eftir eigin höfði eins og fyrsti
forsetinn hafði gert. Hrikaleg átök voru
fram undan, harðvítugasta forsetakjör lýð-
veldissögunnar.
Vorið 1940 var Danmörk hernumin, Alþingi færði
þjóðhöfðingjavaldið einhliða í landið og ári síðar var staða
ríkisstjóra stofnuð. Alþingi kaus í embættið Svein Björnsson.
Tákn sameiningar og valda
Í regnsuddanum á Þingvöllum 17. júní 1944 varð Sveinn Björnsson fyrsti forseti lýðveldisins. Í upphafi greinaflokks um forseta-
kosningar á Íslandi fjallar Guðni Th. Jóhannesson um kjör Sveins og embættistíð hans.
1. ÁGÚST 1945 Í innsetningarræðu sinni sagðist Sveinn Björnsson ætla að rækja störf sín „samkvæmt
viðurkenndum venjum nútímans í lýðfrjálsum ríkjum, þar sem þjóðhöfðingjavaldið er þingbundið”.
MYND/LJÓSMYNDASAFN REYKJAVÍKUR
2012
FORSETA
KOSNINGAR