Fréttablaðið - 16.06.2012, Síða 32

16. júní 2012 LAUGARDAGUR32
K
ristján Eldjárn tilkynnti á nýárs-
dag 1980 að hann yrði ekki aftur
í kjöri til forseta um sumarið.
Þrjú kjörtímabil fundust honum
duga. Ákvörðun Kristjáns kom
ekki á óvart og reyndar hafði
Albert Guðmundsson, sá kunni stjórnmála-
maður, heildsali og knattspyrnuhetja, þegar
lýst yfir að hann hann hygðist gefa kost á sér.
Um miðjan janúar bættust við tveir frambjóð-
endur, Pétur J. Thorsteinsson sendiherra og
Guðlaugur Þorvaldsson ríkissáttasemjari. Þá
sömu daga var jafnframt skorað í ríkum mæli
á Vigdísi Finnbogadóttur, leikhússtjóra Leik-
félags Reykjavíkur, að bjóða sig fram. Undir
lok mánaðarins ákvað hún að láta slag standa.
Ekki bættust fleiri við.
Konan og herstöðvaandstæðingurinn
Fljótt virtist ljóst að valið stæði milli Guð-
laugs og Vigdísar. Guðlaugur var þjóðþekkt-
ur fyrir störf sín við lausn kjaradeilna og ekki
tengdur einum flokki frekar en öðrum þótt
hann hefði hneigst til hægri skoðana á yngri
árum. Aftur á móti naut Pétur J. Thorsteins-
son ekki alþýðuhylli. Hann var lítt kunnur
utan stjórnkerfisins og örlítið tileygður sem
fólk freistaðist því miður til að henda gaman
að. Albert Guðmundsson var víðfrægur sem
„vinur litla mannsins“. Hann kvaðst ekki gera
mannamun eftir stjórnmálaskoðunum en var
umdeildur innan flokks síns sem utan. Þar
að auki þótti hann hafa „þjófstartað“ og van-
virt embættið með því að lýsa yfir áhuga á
því áður en Kristján Eldjárn tilkynnti að hann
hygðist hverfa á braut.
Allmikil helgi hvíldi yfir stöðu þjóðhöfð-
ingja, kannski of mikil. Þannig óx undiralda
smáborgaranna gegn Vigdísi Finnbogadóttur
þegar leið á því hún var fráskilin og átti unga
ættleidda dóttur. Gæti einstæð móðir setið í
embætti forseta? Sá hneykslunartónn sást í
lesendabréfum og heyrðist á mannamótum.
Í ofanálag hafði Vigdís unnið fyrir Samtök
herstöðvaandstæðinga og leyndi því ekki að
hún væri friðarsinni sem vildi helst að ekk-
ert herlið væri á landinu. Sumum kjósendum
fannst ekki koma til greina að kona, sem hafði
þrammað í Keflavíkurgöngum, vildi nú leggja
lykkju á þá leið sína og halda til Bessastaða.
Forseti fótar sig
Sunnudaginn 29. júní 1980 kusu Íslendingar
forseta og úrslitin urðu söguleg. Vigdís Finn-
bogadóttir vann nauman sigur, fékk 33,8%
gildra atkvæða. Guðlaugur Þorvaldsson
hlaut 32,3%, Albert Guðmundsson tæp 20%
og Pétur J. Thorsteinsson rúm 14%. Munur-
inn milli hinna tveggja efstu hefði vart getað
verið minni og líklega hefði stuðningsfólk
Alberts og Péturs frekar valið Guðlaug hefði
það átt þess kost í seinni umferð.
Á þessum árum voru konur í algerum
minnihluta í íslenska stjórnkerfinu, um 5-6%
fulltrúa á þingi og í bæjar- og sveitarstjór-
num. Forsetinn nýi þurfti að fóta sig í þessum
karlaheimi. Innan leikhússins hafði Vigdís
tjónkað við prímadonnur af báðum kynjum
og sú reynsla kom eflaust að gagni. Annars
áttu embættis- og stjórnmálamenn ágætis
samstarf við hana þegar fram liðu stundir. Þó
kastaðist í kekki í október 1985 þegar rétt tíu
ár voru liðin frá kvennafrídeginum mikla. Svo
gráglettin voru örlögin, með hjálp nokkurra
þingmanna sem fóru í málþóf, að nákvæm-
lega þennan dag fékk ríkisstjórnin samþykkt
lög um að banna verkfall flugfreyja, þeirrar
miklu kvennastéttar.
Vigdísi var meinilla við að staðfesta lögin
umsvifalaust með undirskrift sinni. Henni
fannst það vanvirðing við konur, jafnvel sig
sjálfa, og vildi að beðið yrði fram yfir mið-
nætti. Því léðu ráðherrar hins vegar ekki
máls á. Um skeið þennan dag virtist stjórn-
arkreppa í aðsigi og því heyrðist fleygt að
kannski myndi stjórnin líta svo á að forseti
hefði synjað lögum staðfestingar þannig að
þau gengju engu að síður í gildi en yrðu lögð í
þjóðaratkvæði við fyrstu hentugleika.
Á þetta reyndi ekki. Vigdís Finnbogadótt-
ir lét undan, vonsvikin út af óbilgirni ráð-
herranna þó að hún hefði aldrei ætlað sér að
ganga gegn vilja þeirra. Rétt eins og aðrir for-
setar fyrr og síðar fannst Vigdísi ekki að for-
seti gæti beitt synjunarvaldi sínu eftir eigin
geðþótta.
„Forsetinn hafinn yfir stjórnmál“
Í kosningabaráttunni hafði Vigdís Finnboga-
dóttir sagt að andúð hennar á her í landi
skipti ekki máli vegna þess að embætti for-
seta Íslands væri ópólitískt. Á Bessastöðum
var hún áfram þeirrar skoðunar. Því til vitnis
er afstaða hennar í deilunni um flugfreyju-
verkfallið og sumarið 1982, þegar deilt var um
hvort umdeild bráðabirgðalög nytu meirihluta
á Alþingi eða ekki, neitaði forseti að tjá sig
um eigin sjónarmið „því samkvæmt stjórnar-
skránni væri forsetinn hafinn yfir stjórnmál“.
Vigdís gerði sér þó vel grein fyrir því að
við stjórnarmyndanir gæti hún þurft að láta
til sín taka, rétt eins og fyrri forsetar höfðu
fengið að reyna. Treglega gekk að mynda
ríkisstjórn eftir alþingiskosningar 1983 og
enn verr fjórum árum síðar. Vigdís þurfti að
stýra löngum stjórnarmyndunarviðræðum
og kappkostaði að vera hlutlæg og sanngjörn.
„Ég hugsaði alltaf, hvað hefði Kristján gert,“
sagði hún seinna. Þeim tveimur var fjarri
að ýta undir eitt stjórnarmynstur frekar en
annað. Að þessu leyti voru þau ólík forverum
sínum, Sveini Björnssyni og Ásgeiri Ásgeirs-
syni, sem vildu aftra því að sósíalistar settust
í ríkisstjórn.
Eftir alþingiskosningar vorið 1991 höfðu
Davíð Oddsson, formaður Sjálfstæðisflokks-
ins, og Jón Baldvin Hannibalsson, formaður
Alþýðuflokksins, hraðar hendur og mynduðu
Viðeyjarstjórnina svonefndu. Hún sat fram
að kosningum 1995 þegar stjórnarskipti urðu
jafn fumlaus og áður. Nánast í skjóli nætur
skiptu sjálfstæðismenn Alþýðuflokknum út
fyrir Framsóknarflokk og Davíð festist í sessi
sem einn áhrifamesti stjórnmálamaður seinni
tíma á Íslandi. Á þessum árum birtist afstaða
Vigdísar til stjórnmálaafskipta meðal annars
í því að hún þvertók fyrir að fjalla um Atl-
antshafsbandalagið í ræðum sínum þótt Davíð
Oddsson forsætisráðherra færi þess á leit við
hana. Mun Davíð því hafa fundist hún fara „út
fyrir sitt hlutverk á stundum“.
Landkynningarforsetinn
Kjör Vigdísar Finnbogadóttur sumarið 1980
vakti athygli um víða veröld enda hafði kona
í fyrsta sinn verið kjörin þjóðhöfðingi í lýð-
ræðisríki. Árið eftir fór Vigdís í sína fyrstu
opinberu heimsókn, til Danmerkur eins og
hefð var fyrir, og þótti hún glæsilegur fulltrúi
þjóðarinnar ytra. Í hinum litla og lokaða heimi
þjóðhöfðingja var einstæð móðir á besta aldri
sjaldgæf sjón og hressandi. Vigdís var líka vel
mælt á margar tungur og bauð af sér góðan
þokka. Fleiri opinberar heimsóknir fylgdu og
þegar upp var staðið urðu þær á þriðja tug,
mun fleiri en í tíð forveranna.
Vitaskuld voru tímarnir breyttir en sá vilji
forsetans að beita embættinu á þennan hátt
í þágu landsins skipti einnig miklu. Fljótt
sáu forsvarsmenn fyrirtækja í útflutningi og
ferðamennsku að Vigdís Finnbogadóttir var
gulls ígildi. Hvar sem hún fór kviknaði áhugi
á Íslandi. Blessunarlega var útrásin þó ekki
komin í algleyming og aldrei freistaðist for-
seti til að gera íslenskum athafnamönnum
persónulega greiða. Slíkt þótti ekki hæfa þjóð-
höfðingja.
„Land, þjóð og tunga“
Í innsetningarræðu sinni 1984 gerði forseti
orð Snorra Hjartarsonar að sínum: „Land,
þjóð og tunga, þrenning sönn og ein.“ Eindreg-
inn áhugi Vigdísar á landvernd og skógrækt
fór ekki framhjá neinum í stjórnkerfinu og
sama má segja um áhyggjur hennar af aukn-
um áhrifum ensku í íslensku máli. Forsetinn
réð örugglega nokkru um það að danska var
lengur fyrsta erlenda tungumálið sem kennt
var í íslenskum skólum en ráðamenn höfðu
ætlað. Þannig fór hún að minnsta kosti inn á
jaðar hins pólitíska sviðs.
Fögur orð um land, þjóð og tungu geta nálg-
ast rembu og dramb. Það vildi Vigdís forðast.
Nær alltaf náði hún að slá hinn rétta streng.
Fólk var ánægt með störf hennar og sá í henni
sameiningartákn, ofar baráttu stjórnmálanna.
Að vísu gerðist það sumarið 1988 þegar Vig-
dís bauð sig fram í þriðja sinn að hún þurfti,
fyrst forseta, að glíma við annan frambjóð-
anda. Úrslitin voru fyrirséð. Sigrún Þorsteins-
dóttir hlaut rúm 5% gildra atkvæða, Vigdís
tæp 95%.
Árið 1992 var Vigdís Finnbogadóttir þjóð-
kjörin án atkvæðagreiðslu. Hún lét þá svo um
mælt að líklega gæfi hún ekki kost á sér til
endurkjörs að fjórum árum liðnum. Það var
rétt metið og eftir á að hyggja hefði Vigdís átt
að láta gott heita eftir 12 ár á forsetastóli. Í
hönd fór erfiðasta skeiðið í embættistíð henn-
ar, að nokkru markað þreytu, átökum og mis-
skilningi.
„Drottningarbragur“, EES og afstæð mann-
réttindi
Þrír leiðtogar settu einna mestan svip á
stjórnmálin þann tíma sem Vigdís Finnboga-
dóttir sat á Bessastöðum. Þetta voru Stein-
grímur Hermannsson, Davíð Oddsson og Jón
Baldvin Hannibalsson. Þegar fram liðu stund-
ir fannst þeim öllum sem nokkur „drottning-
arbragur“ hefði færst yfir embættið og stund-
um gætti þess einnig í samfélaginu.
Aukinn áhugi innlendra og erlendra fjöl-
miðla á verkum forseta réð nokkru um þetta
en pólitísk átök höfðu líka sitt að segja. Í
ársbyrjun 1993 samþykkti Alþingi lög um
aðild Íslands að Evrópska efnahagssvæð-
inu. Mikið hafði verið deilt um málið og um
34.000 manns skoruðu á forseta að synja lög-
unum staðfestingar. Vigdís íhugaði um skeið
að segja af sér en afréð svo að skrifa undir
lögin. Helstu rökin voru þau að íslensk æska
myndi njóta aukins samstarfs í menntamálum
og auk þess hefði hún „átt gríðarlega erfitt
með að fara gegn þjóðkjörnu þingi“ eins og
hún komst síðar að orði. Virðing Alþingis var
mun meiri þá en nú.
Síðla árs 1995 fór Vigdís Finnbogadóttir í
opinbera heimsókn til Kína. Í samtölum við
fréttafólk eftir fund með Li Peng forsætis-
ráðherra sagði hún þau hafa rætt mann-
réttindi og hvort frelsi væri afstætt hug-
tak. Þessi ummæli vöktu gremju eða jafnvel
reiði á Íslandi. Sjaldan eða aldrei hafði for-
seti Íslands sætt viðlíka gagnrýni. Sjálf viður-
kenndi Vigdís síðar að hafa komist óheppilega
að orði en benti um leið á að hún hefði staðið
fast á hugmyndum um frelsi hvers einstak-
lings í samtali sínu við Li Peng.
Síðasta sameiningartáknið?
Vigdís Finnbogadóttir var ekki „skrautdúkka“
eða „puntudúkka“. Sú lýsing heyrist þó stund-
um um okkar daga þegar upplausn ríkir í
stjórnmálalífinu og þráin eftir „sterkum“ leið-
toga setur svip sinn á umræður um forseta-
embættið. Vigdís gegndi starfi sínu með sóma
og sannaði að fleiri en miðaldra körlum var
treystandi til að gegna starfi þjóðhöfðingja.
Hún var líka óumdeilt sameiningartákn þótt
það þýði auðvitað ekki að allir hafi alltaf verið
sammála um öll hennar verk. Um leið og hún
hugleiddi að staðfesta ekki lögin um Evrópska
efnahagssvæðið sýndi Vigdís í hvaða átt emb-
ætti forseta gæti þróast. Hin hörðu viðbrögð
við orðum hennar í Kína gáfu líka til kynna
að komin væri þreyta í samband hennar og
þjóðarinnar. Þegar Vigdís sagði við setningu
Alþingis haustið 1995 að hún yrði ekki fram-
ar í framboði virtist víst að næsti þjóðhöfð-
ingi yrði örugglega af öðru tagi. Framhaldið
þekkja allir.
Getur kona verið forseti?
Árið 1980 vakti kjör forseta á Íslandi heimsathygli. Vigdís Finnbogadóttir var vinsæll forseti landkynningar og menningar.
Guðni Th. Jóhannesson segir frá þjóðhöfðingja á friðarstóli sem vildi forðast pólitísk átök. Stundum urðu þau þó ekki umflúin.
SIGURVEGARI Vigdís Finnbogadóttir heilsar stuðningsfólki sem safnaðist saman við heimili hennar að Ara-
götu þegar úrslit í kosningunum voru ráðin og ljóst mátti vera að hún væri nýr forseti Íslands. FRÉTTABLAÐIÐ/GVA
Vigdís Finnbogadóttir var ekki „skrautdúkka“ eða
„puntudúkka“. Sú lýsing heyrist þó stundum um okkar
daga þegar upplausn ríkir í stjórnmálalífinu og þráin eftir
„sterkum“ leiðtoga setur svip sinn á umræður um forseta-
embættið.útrásin þó ekki komin í algleyming og aldrei
freistaðist forseti til að gera íslenskum athafnamönnum
persónulega greiða