Fréttablaðið - 03.11.2012, Blaðsíða 28

3. nóvember 2012 LAUGARDAGUR28
Ila-fangelsið í nágrenni Ósló-ar á sér um margt skugga-
lega og litríka sögu. Norðmenn
sem starfa í fangelsinu segja
sumir að þar sé reimt.
Að því er fram kemur á vef
Ila-fangelsisins hófst bygg-
ing þess árið 1938 og stóð til
að reisa kvennafangelsi fyrir
rúmlega hundrað konur. Það
hafði samt ekki verið tekið í
notkun þegar seinni heims-
styrjöldin braust út. Þjóðverj-
ar hertóku Noreg og notuðu,
sumarið 1941, nýbyggt fang-
elsið til að hýsa stríðsfanga.
Þá nefndist fangelsið Grini.
Aðstæður voru hroðalegar
og frásagnir af bæði pynt-
ingum og aftökum þar innan
dyra. Þá var troðið í fangelsið
fólki umfram allt sem sæmi-
legt getur talist. Sex voru
hafðir saman í hverjum klefa
og fangabröggum hent upp á
völlum fangelsisins. Við stríðs-
lok voru yfir 5.000 manns í
fangelsinu, bæði karlar og
konur. Þá var tíundi hver sem
fangelsaður var á þessum tíma
sendur áfram í önnur fangelsi
og útrýmingarbúðir í Þýska-
landi, Póllandi eða Frakklandi.
„Margir þeirra áttu aldrei
afturkvæmt,“ segir á vef Ila.
Í tíð Þjóðverja hýsti fangelsið
nærri 20 þúsund fanga, mest
norska ríkisborgara.
Í stríðslok í maíbyrjun 1945
var svo taflinu snúið við, föng-
um sleppt og fangelsið notað
til að vista föðurlandssvikara.
Grini-nafninu var líka hent og
tekið upp nafnið „Ilebu lands-
svikleir“. Í júlí 1945 voru
fangar þar flestir eftir stríð,
um 3.500 og fækkaði svo stöð-
ugt eftir það. Árið 1950 var
svo „föðurlandssvikarafang-
elsið“ lagt niður og um áramót
var stofnað öryggisfangelsið
Ila. Síðan þá hefur hlutverk
fangelsins verið í þróun. Og
þótt það eigi sér alla þessa
sögu, og hluta þess megi ekki
eiga við vegna þess að þar er
að finna stríðsminjar, er fang-
elsið nú með þeim fremstu í
heimi og sinnir jafnt almennri
fangavörslu, öryggisvistun og
vistun fyrir geðsjúka afbrota-
menn. Fangapláss í Ila eru
enda sögð þau dýrustu í Nor-
egi, bæði vegna endurhæfing-
arstarfsins og mikilla öryggis-
krafna.
L
öngunin til að breyta til og
sækja sér nýja reynslu, sem nýt-
ast myndi jafnt í einkalífi sem
starfi, varð til þess að Sigurjón
Halldór Birgisson, fangavörður
á Litla-Hrauni, sótti um ársleyfi
frá störfum og hélt til Noregs. Sigurjón segir
Íslendinga geta lært ýmislegt af Norðmönn-
um, en úti lenti hann í því í fyrsta sinn á átján
ára starfsferli að á hann væri ráðist í örygg-
isfangelsinu þar sem hann starfaði, sama
öryggisfangelsi og hýsir fjöldamorðingjann
Anders Behring Breivik.
„Ég sá fyrir mér að fínt væri að komast í
vinnu sem maður þekkti þótt maður væri ekki
alveg með tungumálið á hreinu,“ segir Sigur-
jón, sem hélt utan 29. september í fyrra með
tvö meðmælabréf frá Fangelsismálastofnun.
Hann fékk fyrsta kastið inni hjá vinafólki úti
og örfáum dögum síðar, hinn 3. október, var
hann svo farinn að vinna í einu af nýjustu
fangelsum Noregs, Halden-fangelsinu, eftir
að hafa farið þangað í atvinnuviðtal. „Ég kom
mér í viðtal og þóttist kunna norsku,“ segir
hann kankvís.
Í Halden starfaði Sigurjón rétt fram yfir
áramót, en þá var hann búinn að ráða sig
áfram til Ila-fangelsins, að áeggjan vinnufé-
laga sem hann kynntist í Halden. „Ég var með
töluverða fordóma í garð Ila, var búinn að
heyra alls konar sögur og hélt að þetta hlyti
að vera eitthvert helvíti á jörð.“ Saga fang-
elsisins er nefnilega nokkuð löng og ófögur á
köflum. Ila-fangelsið var nýbyggt þegar Þjóð-
verjar hernámu Noreg og þeir notuðu það
fyrir pólitíska fanga. Fólk var pyntað þarna
og tekið af lífi. „Og það eru til margar sögur
af reimleikum þarna,“ segir Sigurjón, sem þó
varð aldrei var við neitt misjafnt sjálfur. „En
það kom mér á óvart hvað andinn var góður
á staðnum og hvað ég kunni vel við mig. Mér
fannst líka mjög merkilegt að ganga þarna
um og sjá í vissum álmum ummerki frá því í
stríðinu. Svo bjó ég líka alveg ofan í fangels-
inu, í lítilli íbúð rétt fyrir utan aðalhliðið að
fangelsinu.“
Breivik hinum megin við vegginn
Fangelsið útvegar starfsfólki sínu húsnæði á
kjörum sem eru töluvert betri en leiguverð
almennt á svæðinu, sem er í um það bil tíu
mínútna fjarlægð með bíl frá miðborg Óslóar.
„Nokkuð algengt er að fangelsi útvegi fanga-
vörðum húsnæði, bæði einstaklingum og fólki
með fjölskyldu, en þarna úti er miklu algeng-
ara en hér að verðir færi sig á milli fangelsa.
Þau eru líka miklu fleiri en hér,“ segir Sigur-
jón.
Um leið lýsir Sigurjón því hvernig honum
hafi strax liðið vel í starfi í Ila. Þar hafi starf-
semin líka verið í fastari skorðum en í Halden,
þar sem hann vann áður. „Ramminn utan um
starfsemina er allur í mjög föstum skorðum
og allir vita að hverju þeir ganga, bæði fangar
og starfsfólk,“ segir hann, en fangarnir vinna
til dæmis í mötuneyti fangelsisins og sjá svo
sjálfir um eigin mat á kvöldin.
Sigurjón var síðan á svokallaðri „forvar-
ing“-deild, þar sem vistaðir eru öryggis-
gæslufangar. „En þarna inni lögðu menn sig
líka fram um að haga sér vel, kannski líka í
ljósi þess að hegðunin hefur áhrif á möguleika
þeirra á að sleppa úr fangelsi.“ Alltaf voru
tveir á vakt inni á deildinni og áttu fangaverð-
irnir mjög mikið saman við fangana að sælda.
„Við borðuðum með þeim hádegismat sem var
eldaður af föngum í fangelsinu.“
Anders Breivik var síðan vistaður í ann-
arri álmu og sérstakt starfsfólk annaðist
gæslu hans. „Ég varð ekkert var við hann,
aðallega bara fjölmiðlahasar-
inn fyrir utan þegar verið var að
flytja hann í dómhúsið.“ Sigurjón
segir þó að hugsunin um gífurlega
glæpi Breiviks hafi aðeins sótt á
hann á næturvakt, þar sem hann
vissi að hinum megin við vegg
varðstofunnar var klefi Breiviks.
„Það var svolítið skrítið að vita af
honum hinum megin við vegginn.“
Einhverjir fangaverðir höfðu hins
vegar fengið fyrirspurnir frá fjöl-
miðlum um Breivik. „En það var
bara búið að fara vel yfir málin
áður. Rétt eins og hér tjá fanga-
verðir sig ekki um hluti sem ekki
eiga erindi út fyrir fangelsismúr-
ana.“
Vistin ytra gekk þó ekki alveg
áfallalaust fyrir sig, því Sigur-
jón varð fyrir sinni fyrstu árás
í fangelsinu. „Ég var að flytja
fanga til læknis, en við höfðum
orðið þess varir um skeið að hann
var að veikjast og fyllast af ein-
hverjum ranghugmyndum. Árás-
inni átti ég hins vegar alls ekki von á. Fyrsta
hugsunin var eiginlega: Hvað gengur mann-
inum til?“ Þegar Sigurjón var með manninn
á milligangi þar sem þeir biðu eftir að opnað
yrði fyrir þeim vissi hann ekki fyrr en mað-
urinn sló hann bylmingshögg á bringuna með
rafmagnskló á kapli sem hann hafði falið á
sér. „Ég náði honum bara niður og menn voru
komnir til að hjálpa mér á örskots-
stund. Allt kerfi tengt neyðarboði
og aðstoð virkaði óaðfinnanlega,“
segir Sigurjón, sem þó meiddist
í árásinni, með mar á bringu og
brákað rif. Sigurjón segir atvikið
þó ekki hafa haft mikil áhrif, enda
hafi öll eftirfylgni, læknisaðstoð,
áfallahjálp og slíkt verið í góðu
lagi. „Þetta slapp vel til og má
kannski líta á þetta sem áminn-
ingu um að halda vöku sinni í
starfinu.“
Eftirfylgnin skiptir mestu máli
Sigurjón segir ýmislegt öðruvísi í
Noregi en hér. „Það er meiri pen-
ingur í norska fangelsiskerfinu,
þótt þar sé líka kvartað undan
peningaleysi. Í Ila eru sögð dýr-
ustu fangaplássin í Noregi, en
þetta er náttúrlega hámarksör-
yggisfangelsi með sértækri end-
urhæfingu og öryggisgæsludeild.“
Um leið leggur Sigurjón áherslu á
að hér heima sé margt virkilega
vel gert, sér í lagi miðað við þá fjármuni sem
fari í fangelsismál. „Og margt er í raun stór-
kostlegt starf sem unnið er í fangelsismálum
hér, bæði í öryggisgæslu og betrun.“ En meðal
þess sem helst mætti læra af starfsemi eins
og í Ila segir Sigurjón vera nálgun í öryggis-
málum. „Þótt frjálsræði sé um margt mikið
er allur rammi í starfseminni sýnilegri og
stífari, bæði fyrir fanga og fangaverði.“ Sem
dæmi fá fangar ekki að hafa hjá sér tölvur en
fá aðstoð hjá vörðum ef þeir þurfa að komast á
netið, til dæmis til að panta ferðir vegna dag-
leyfa eða eitthvað slíkt. „Svo er miklu meira
um innilokanir þar. Ef fangi sem á að vera í
vinnu mætir ekki í hana, er veikur eða eitt-
hvað, þá er hann bara í innilokun. Þarna vita
allir að hverju þeir ganga á hverjum degi vik-
unnar og allt vinnulag er í mjög föstum skorð-
um.“
Litla-Hraun segir Sigurjón hins vegar
varla standa undir nafni sem öryggisfang-
elsi, enda aðstaða og aðbúnaður allur annar.
„En menn sníða sér náttúrlega stakk eftir
vexti, sérstaklega á tímum eins og nú þegar
fjármunir eru ekki til.“ Meginmarkmiðið
í fangelsismálum sé hins vegar að hjálpa
mönnum þannig að þeir komi ekki aftur í
fangelsi. Leiðin að því marki telur Sigurjón
að sé mun meiri eftirfylgni og aðstoð þegar
fangar hafa lokið afplánun. „Það hlýtur að
vera þjóðhagslega hagkvæmt því það er ekki
lítill skaði af manni sem hverfur á ný inn í
heim fíkniefnaneyslu og afbrota og svo aftur
í fangelsi. Það er ekki nóg að vinna gott starf
í fangelsinu og hjálpa mönnum að snúa við
blaðinu þar. Menn þurfa aðstoð þegar þeir
koma aftur út.“
Ég var með
töluverða for-
dóma í garð
Ila … og hélt
að þetta hlyti
að vera eitt-
hvert helvíti
á jörð.
UTAN GIRÐINGAR Rétt við aðalhlið Ila er íbúðarhúsnæði sem starfsmenn leigja.
Hér má sjá brunað með Anders Behring Breivik í dómhúsið, fram hjá húsinu
sem Sigurjón Birgisson dvaldi í þegar hann starfaði í fangelsinu. NORDICPHOTOS/AFP
■ NASISTARNIR TÓKU YFIR NÝBYGGT KVENNAFANGELSI
Norðmenn hafa í refsilögum og framkvæmd
þeirra skýr ákvæði um sérstaka öryggis-
gæslu (forvaring) sérlega hættulegra fanga
sem talið er líklegt að brjóti af sér á ný. Brot
mannanna varða þá refsivistun að fimmtán
árum hið minnsta. Að því loknu er lausn
þeirra úr fangelsi háð því að nefnd telji
þá ólíklega til að brjóta af sér á ný. Fjölda-
morðinginn Anders Behring Breivik var í ár
dæmdur til slíkrar refsingar.
Helgi Gunnlaugsson, afbrotafræðipró-
fessor, segir ákvæði í lögum hér sem náð
geti yfir brotamenn sem taldir séu hættulegir
umhverfinu. „Í refsidómi má ákveða að sak-
borningur verði beittur öryggisráðstöfunum
ef sýnt þykir af undanfarandi breytni hans
eða öðru að hann muni brjóta af sér á ný,“
segir hann en bætir við að ráðstafanir af slíku
tagi, eða stofnun við hæfi, hafi þó ekki verið
til staðar hér á landi og ákvæðunum afar
sjaldan verið beitt. „Endurhæfing hættulegra
brotamanna er þó mjög mikilvæg og brýnt
fyrir okkur að leita allra leiða til að koma í
veg fyrir að þeir brjóti aftur af sér.“
HVAÐ ER FORVARING?
KASTAR KVEÐJU Sigurjón Birgisson hóf fyrst störf í fangelsinu á Litla-Hrauni árið 1994. Hann ber starfseminni þar vel söguna en telur þó að með auknu fjármagni
mætti gera enn betur í fangelsismálum. Hér kastar hann kveðju á félaga sína áður en haldið er heim að lokinni næturvakt. FRÉTTABLAÐIÐ/ÓKÁ
Hér mætti gera góða hluti betri
Eftir ár í Noregi kom Sigurjón H. Birgisson fangavörður reynslunni ríkari heim á ný. Óli Kristján Ármannsson tók Sigurjón tali um
reynsluna af því að hafa starfað í tveimur norskum fangelsum. Annað er Ila, þar sem fjöldamorðinginn Anders Behring Breivik er
vistaður. Sigurjón segir frá fyrstu árásinni á átján ára starfsferli sínum og hvað hann telur okkur geta lært af Norðmönnum.