Vísbending - 17.12.2007, Síða 15

Lokun Islandsbanka 1930
og þáttur stjórnvalda
-------- SIGURÐUR JÓHANNESSON HAGFRÆÐINGUR -
r
Ibyijun febrúar árið 1930 var afgreiðslum Islandsbanka h/f lokað
og reyndust það endalok starfseminnar. Bankinn hafði þá verið
rekinn í rúman aldarfjórðung. Ýmis vandi steðjaði að, innlán
höfðu dregist saman og bankinn hafði tapað lánum til viðskiptavina
sem margir störfuðu í sjávarútvegi. Stjómmálamenn í Alþýðuflokki
og Framsóknarflokki höfðu lengi haft hom í síðu bankans vegna
þess að hann var í einkaeign og hlutaféð að miklu leyti danskt.
Alþýðuflokksmenn höfðu raunar sumir mælt fyrir því um árabil að
bankinn yrði lagður niður. Alið var á tortryggni gegn bankanum,
einkum eftir að hann komst í þrot gagnvart Privatbankanum danska
árið 1920. Hamrað var á því að innstæður í bankanum væm ótryggar,
en á móti naut hinn bankinn, Landsbankinn, þess að ríkið átti hann
og bar því ábyrgð á skuldbindingum hans. Hnykkt var á ábyrgð
ríkisins á skuldbindingum Landsbankans með sérstökum lögum árið
1928. Raunar má velta fyrir sér hvort ríkið hafi ekki borið ábyrgð
á skuldbindingum Islandsbanka líka því að það hafði ráðið mestu
um stjóm hans frá upphaft. En þetta var almenningi engan veginn
ljóst. Haustið 1929 kom í ljós að Stefán Th. Jónsson kaupmaður átti
í miklum vandræðum, en hann skuldaði Islandsbanka rúmlega tvær
milljónir króna. Eftir verðhrunið á Wall Street í október sama ár syrti
yfir útí í heimi. Að matí Olafs Bjömssonar prófessors, sem ritaði
sögu bankans, var það þó aðalkeppinauturinn, Landsbankinn, sem
rak smiðshöggið á endalok Islandbanka með því að neita honum um
lán haustið 1929.1 Lánið var ætlað til að standa straum af innlausn á
seðlum Islandsbanka, sem höfðu verið innkallaðir að boði Alþingis,
en Landsbankanum hafði þá nýlega verið falið hlutverk seðlabanka,
ásamt viðskiptabankastarfseminni. Annað meginhlutverk seðlabanka
er að vera „banki bankanna“ og leysa úr greiðsluerfiðleikum
þeirra þegar þörf krefúr. Hér væri
raunar nær lagi að segja „banki
bankans" því aðrir bankar en
Landsbankinn og Islandsbanki
störfúðu ekki hér á landi
Sigurður Jóhannesson. Mynd: Geir Ólafsson.
um þessar mundir, ef frá em taldir nokkrir sparisjóðir sem þjónuðu
afmörkuðum svæðum. Raunar var beinlínis kveðið á um það í
lögum að Landsbankinn skyldi kaupa víxla vegna seðlainnlausnar
Islandsbanka. Landsbankinn virðist þó ekki hafa litið á það sem
hlutverk sitt að sjá um að starfsemi Islandsbanka gengi eðlilega fyrir
sig. Svo er að sjá að forysta Landsbankans hafi fyrst og fremst litið á
Islandsbanka sem keppinaut.2
Um miðjan apríl 1930 tók til starfa nýr banki, Utvegsbanki Islands
h/f, sem tók við eignum og skuldum Islandsbanka. Hinir erlendu
hluthafar töpuðu hins vegar sínu fé því hlutafé bankans var afskrifað.
Islenska ríkið átti meirihluta í nýja bankanum og það átti reyndar líka
hinn bankann sem hér starfaði. Skömmu síðar sama ár tók tíl starfa
þriðji ríkisbankinn, Búnaðarbanki Islands. Ríkið hafði þá náð til sín
öllurn bankarekstri á íslandi og áratugir liðu þar til hér var stofnaður
nýr emkabanki. Enn er deilt um hvort íslandsbanki hafi í raun verið
gjaldþrota og hvort rétt hafi verið að stöðva rekstur hans.
Upphaf íslandsbanka
Árið 1899 bámst Islendingum boð frá tveimur dönskum
peningamönnum þar sem þeir buðust til að beita sér fyrir stofnun
hlutafélagsbanka gegn ákveðnum réttindum. Þá var Landsbankinn
eini bankinn í landinu, en hann tók til starfa 1886. Næstu árin var hart
deilt um nýja bankann. Því var meðal annars haldið fram að markmið
hinna erlendu bankamanna væri eingöngu að féfletta landsmenn. En
í heildina má segja að stjómvöld hafi tekið hinu erlenda fé fagnandi.
Skortur var á lánsfé í landinu, ekki síst til áhættusamra atvinnuvega,
en Islandsbanki átti síðar eftir að sérhæfa sig í slíkum lánum.
íslandsbanki hóf störf 1904. Ekki leikur vafi á að bankinn var mikil
lyftístöng íslensku atvinnulífi. Hann lánaði mikið fé til útgerðar og var
líklega aðallánveitandi við togarakaup á fyrstu áratugum aldarinnar.
Á árunum 1905 til 1917 vom yfir 20 togarar keyptir til landsins.3
Islandsbanki hlaut sérréttindi sem óvenjulegt var að einkabankar
nytu. Hann fékk einkarétt til þess að gefa út seðla og mynt í 30 ár,
VÍSBENDING I 15