Vísbending - 17.12.2007, Blaðsíða 26

JS: En hvað um Benjamín Eiríksson?
JH: Benjamín var þá reyndar kominn til náms
í Ameríku og var líklega í Minnesota-háskólanum
um þessar mundir.
Nýsköpunarstjórnin
OH: Já, en svo kemur þessi merkilega tilraun,
Nýsköpunarstjómin, tilraun til áætlunarbúskapar.
JH: Það var engin tilraun til áætlunarbúskapar,
það var nafliið tómt. Það var engin áætlun, ekki
nokkur. Þegar menn hafa mest talað um áætlunargerð
á Islandi, hefur minnst fyrir henni farið. Sú eina
ríkisstjóm sem stundaði skipulega áætlunargerð var
viðreisnarstj ómin.
OH: En Nýbyggingaráð?
JH: Nýbyggingaráð var ekki annað en
úthlutunarráð, skömmtunarskrifstofa.
OH: Já, en var það ekki með plön um
uppbyggingu utgerðarinnar og fiskiðnaðarins og
að flytja fólk upp í sveit lílca?
JH: Jú, jú, það var ýmislegt á ferðinni og myndir
uppi á veggjum. Hörður Bjamason hafði gert
skipulagsuppdrátt af Skagaströnd. Þetta var allt út
í bláinn.
OH: Varst þú statfsmaður Nýbyggingarráðs á
þessum tíma?
JH: Já, ég var það. Ég var starfsmaður Nýbyggingarráðs og ég
var viðstaddur þegar Einar Olgeirsson gerði okkur þátttakendur
í draumsýn sinni um Ölfusið. Það var á sumardegi og hann tók
starfsmennina austur fyrir fjall. Hann var mikið á móti uppbyggingu
Selfoss og Hveragerðis, sem vom þá sjálfsprottnir þéttbýliskjamar
að vaxa úr grasi, og taldi að þetta ætti að vera eitt sveitarfélag á
einum staó. Einar Olgeirsson var í rauninni teknókrati, amerískur
teknókrati.
JS: Hann vildi eina Arborg.
JH: Eina Arborg og hún átti að vera mitt á milli Selfoss og
Hveragerðis. Hann fór með okkur upp á hæð þama við Kotströnd,
þar er hóll vinstra megin við veginn á leið austur, og benti: „Héma á
bærinn að vera.“ Og meira að segja vom tveir starfsmenn gerðir út af
örkinni, til að skrifa um þetta.
Ónotaö tœkifœri að loknu stríöi
JS: En af því þú ert nú að leita að því sem misráðið kann að teljast, þá
frnnst mér svona af því ég horfi á þetta úr mikilli fjarlægð, að það sé
erfitt að gagnrýna hart það sem gerðist á sjálfum stríðsárunum. Það
sem er hins vegar eðlilegt að menn velti fyrir sér nú, að hcfði mátt
vera betur ráðið, var það sem gerist eftir stríðið, þegar Islendingar
einir fárra þjóða ráða yfir miklum gjaldeyrisforða, - em sem sagt
afar vel stæð þjóð. Hvers vegna var þetta svigrúm ekki notað til þess
að opna hagkerfið og koma hér á kerfi sem byggðist á almennum,
sanngjömum reglum, leikreglum, við skilyrði markaðsviðskipta, en
ekki á sértækum afskiptum af einstökum ákvörðunum fyrirtækja og
einstaklinga, eins og skömmtunar- og haftakerfið gerði. Því miður
bám íslendingar ekki gæfu til að gera þetta, heldur sólunduðum
stríðsgróðanum sem safnast hafði upp á stríðsámnum, á stuttum
tíma, án þess að það yrði til þeirrar uppbyggingar sem hefði getað
orðið. En Jónas var auðvitað miklu miklu nær þessu en ég sem er
fæddur á stríðsárunum.
JH: Ég er ekki alveg sammála þessu vegna þess að skilyrði
fyrir því vom í raun ekki til staðar. I fyrsta lagi em hugmyndimar í
umlieiminum, þær hneigjast ekki í átt til fijálsra viðskipta, það kemur
ekki fyrr en með Marshall-aðstoðinni og áhrifum frá Bandaríkjunum.
í öðm lagi átti almenningur í landinu miklar
bankainnstæður að styijöldinni lokinni. Þær vom
mótvirði gjaldeyrisinnstæðnanna. Þetta fé vildi fólk
nota í eigin þágu þegar færi gafst að stríðinu loknu,
en ekki geyma sem varasjóð sem tryggt gæti fijáls
viðskipti. Gjaldeyrisforðinn erþrotinn árið 1947.
JS: Já, það var skelfilegt.
JH: Þá vomm við í vandræðum þar til Marshall-
aðstoðin kom árið eftir. Hún er vemlegur hluti af
gjaldeyrisnotkun okkar næstu árin.
OH: Við felum opinberum stjómvöldum ákvörðun
fiskverðs næstu þijá, fjóra áiatugi og landbúnaðurinn
er gersamlega tekinn úr sambandi líka.
JS: Og er í raun og vem ekki enn kominn í
samband.
OH: Nei, þannig að bændur vita hvorki af því
að þeirra vara er ekki útgengileg erlendis, né hinu
að þvert á móti er henni eiginlega þröngvað upp á
erlenda kaupendur með niðurgreiðslum.
JS: Já, en ég vil nú samt alls ekki leggja að
jöfnu kerfi sjávarútvegs og landbúnaðar á þessum
ámm, hvað það varðar að menn hafi ekki vitað af
því hvað þeir fengju fyrir vörumar erlendis, vegna
þess að sú meðvitund var alltaf og er alltaf vakandi
í sjávarútveginum. Mönnum var jafnan ljóst að
forsendan fyrir þvi að útvegurinn gæti borið sig var að
unnt væri að selja afurðimar á erlendum markaði, í landbúnaðinum
var engin slík markaðsmeðvitund.
OH: Já, já, hann var líka tekinn úr tengslum við innlendan
markað.
JS: Já, af því þar komu til skjalanna ffamleiðslustyrkir,
innflutningshöfl, niðurgreiðslur og útflutningsbætur. Við þennan
vanda höfum við glimt alveg ffam á þennan dag.
OH: Og er ekki nauðsynlegt að við jorum að gera eitthvað í þeim
málum?
JS: Sannarlega, sannarlega. Þó fyrr hefði verið. En þetta er víst
ekki jafn einfalt og það hljómar.
Mikil mistök við gengisbreytinguna 1951
JH: Þótt tækifærið til að færa hagstjómina í fljálsræðisátt í stríðslokin
væri látið ónotað kemur annað lag með tillögum Benjamíns 1949 og
gengislækkuninni 1950. Þar vom mikil mistök gerð. Upphaflegar
tillögur Benjamíns, sem hann leggur ffam í skýrslu sumarið 1949,
eru orðnar útvatnaðar og lítið eftir af þeim. Benjamín segir það
sjálfur í ævisögu sinni, að endanleg útkoma af gengisffumvarpi hans
árið 1950 hafi í grundvallaratriðum verið allt annað en stefnt var að
í fyrstu.
Tillögumarvoruupphaflegalagðarffamafhálfuminnihlutastjómar
Ólafs Thors og gengu þó ennþá talsvert í áttina, en eftir að ffamsókn
kemur að málinu er lítið annað eftir en gengislækkunin sjálf.
JS: Það sem Jónas segir er ákaflega mikilvægt. Þrátt fyrir að
Islendingar hefðu komið út úr stríðinu með gilda sjóði sem eyddust
undraskjótt gaf Marshall-aðstoðin, og stuðningur Bandaríkjanna
við Island eftir stríðið,, þeim annað tækifæri til þess að kom á betra
búskaparlagi með þvi að nota hluta af þessum stuðningi til þess að
mynda gjaldeyrisvarasjóð til að koma á einhveijum stöðugleika og
skynsamlega ákveðnu gengi. Þetta var í hnotskum tillaga Benjamíns
eins og ég hef skilið hana, en Jónas er þessu miklu betur kunnugur en
ég. En því miður var þessu hafhað, að minnsta kosti í reynd.
JH: Benjamín lagði ffam tillögu um að fella gengið og leggja
ákveðinn hluta af Marshallaðstoðinni í gjaldeyrisvarasjóð og þeirri
tillögu var hafhað.
Ársreikningarnir
voru skakkir.
Stóra skrefið til
þess að nólgast
réttvísandi
reikninga var
verðtryggingar-
ókvörðunin 1979.
26 | VÍSBENDING