Vísbending - 17.12.2007, Qupperneq 25

fyrirkomulagi gengis- og peningamála, né bankamálunum. Það er
ekki stofnaður Seðlabanki. Jón Þorláksson ætlaðist að vísu til þess aö
sá Landsbanki, sem kemur með lögunum 1927 þróaðist yfir í að vera
Seðlabanki. En þeir menn sem tóku við stjóm bankans vom bara alls
ekki á þeim buxunum.
JS: Ég tel reyndar að gallað skipulag bankanna hafi til lengdar
verið afdrifaríkara en gengisákvarðanimar, þótt þær hafi skipt miklu
máli á sínum tima.
Fordœmi norrœnu þjóöanna ekki fylgt
JH: Þegar svo kreppan kemur stendur Landsbankinn berskjaldaður,
hann hefur hvorki eiginfjárstyrk eða gjaldeyrislegan styrk sem
hann hefði þurfl að hafa. Svíar fengu ekki lán sem þeir sóttu um á
alþjóðamarkaði til að halda gullkrónunni, þannig að þeh gáfu gengið
fijálst og það er látið fljóta fram á árin 1932- 1933. A því timabili
gerist það að allar Norðurlandamyntimar lækka gagnvart pundi, en í
Englandi var þeirra stóri markaður. En gengi íslensku krónunnar er
hæst. Við höldum í við pundið. A sama tíma og gengisákvörðunin er
tekin um haustið 1931 em Landsbankastjóramir með lífið í lúkunum.
Jón Amason, sem var formaður bankaráðs, var erlendis þegar þetta
gerðist og kemur heim mjög áhyggjufullur imi að Landsbankinn
hefði ekki nógan gjaldeyri til að geta staðið við skuldbindingar sínar
um áramótin. Það er hugmynd Jóns Ámasonar, sem hann leggur
fyrir bankaráðið að setja á innflutningshöft. Greidd em atkvæði,
bæði í bankasþóm og bankaráði og þessi tillaga er samþykkt og
send til ríkisstjómarinnar og þar með byija höftin. Það munaði einu
atkvæði.
A móti þessari tillögu, vom tveir bankaráðsmenn Sjálfstæðis-
flokksins og Alþýðuflokksmaðurinn eða alls þrír. Framsóknarmenn
vom með þessu tveir í bankaráðinu og tveir bankastjórar
Landsbankans. Georg Olafsson, sem var þriðji bankastjórinn, sat hjá,
vildi ekki ganga á móti hinum. Þannig að þessi tilmæli Landsbankans
em send til ríkisstjómarinnar og á eftir fylgja innflutningshöftin.
JS: Hitt skipti enn meira máli að tækifærið var ekki notað til að
koma á fót seðlabanka eins og nágrannaþjóðimar gerðu á þessum
tíma. Reyndar á svipuðum gmnni eins og Landsbankinn, þ.e.a.s. þetta
vom þjóðbankar sem vom upphaflega almennir viðskiptabankar.
OH: En hefðum við staðið rétt að gengismálunum á öðrum og
þriðja áratugnum, hefðum við mögulega getað komist hjáþessu miklu
atvinnuleysi kivppuáranna, eða dregið verulega úrþví, og komist hjá
þessum gífurlegu haftabeitingum og gjaldeyrisskömmtun?
JS: Sérstaklega hefði það að minnsta kosti tafið skömmtun
á gjaldeyri til þess að kaupa „þarfan“ innflutning, eins og það var
jafnan kynnt.
OH: En þama tóku valdamenn þjóðarinnar sér eiginlega það
skömmtunarvald, að greina milli „þarfs“ og „óþarfs" í töluverðum
smáatriðum.
Skömmtun fró stríösárum
JS: Skömmtunin byijaði auðvitað á stríðsámnum 1914-1918. Þá
neyddust menn til þess að fara inn á þessa braut. En á ámnum fram
að fyrra stríði höfðu Islendingar búið við fijálsa verslun og fijálsar
gjaldeyrishreyfingar.
ÓH: Það sem flestum þóttu eðlilegar ráðstafanir á stríðsámnum
varð umdeilt í kringum 1920. Framsóknannenn og fleiri vildu bara
halda Landsversluninni áfram og þessu fyrirkomulagi um inn- og
útflutning á vegum opinberra nefnda, skipaðra af ríkisstjóminni.
JH:Já, það stóðu miklar deilur um þetta.
JS: A tímum Rauðku, stjómar hinnar vinnandi stéttar frá 1934,
fékk stjómin sem ráðgjafa Svíann Erik Lundberg, þá ungan og
upprennandi hagfræðing. Lundberg lagði ekki til róttækar breytingar
á gengi eða gjaldeyrismálum. En hins vegar var hann með margar
góðar tillögur, meðal annars þá að koma skyldi upp seðlabanka sem
væri ótengdur viðskiptabönkunum. Og margt af því sem hann hafði
til mála að leggja var áreiðanlega skynsamlegt. Ráðgjöf hans varð
stofn að allmörgum fúmvörpum sem lögð vom ffarn á Alþingi en
ekkert þeirra varð að lögum.
JH: Hann var undir niðri hlynntur gengislækkun en honum var
sagt að slíkt kæmi ekki til mála og hann tók röksemdimar gegn
gengislækkun of hátíðlega. Menn sögðu við hann: Gengi krónunnar
hefúr engin áhrif. Hvað sem tautar og raular róa menn og fiska, en
auðvitað róa menn meira ef gengið er hagstætt!
Lýðveldisstofnun truflaöi menn ekki
ÓH: En ejhahagsstjórnleysan á seinni stríðsárunum, er það
meðvituð stefha eða erþað bara máttleysi stjórnmálanna eða mega
menn ekki vera að þvi að sinna þessu afþví allir eru að hugsa wn að
stofna lýðveldi?
JH: Eg held nú að stofnun lýðveldis hafi ekkert truflað menn.
JS:Þaðerheldur„óhcppilegtilviljun,“ffásjónanniðihagsögunnar,
að heimsstríðið byijar á Islandi með gengisfellingu, 1939.
Stuttu síðar streyma gjaldeyristekjur inn í landið í stríðum
straumum sem hefði helst átt að kalla á hækkun gengis, sem ekki
varð. Þetta var upphafið að miklum þenslu- og verðbólgutímum.
JH: Klemens Tryggvason er þá hagffæðingur Landsbankans.
Eg held það sé árið 1941, sem hann skrifar skýrslu og leggur til
gengishækkun, en þá held ég að það hafi verið tómt mál um að tala,
því Englendingamir vildu ekki hlusta á það.
JS: Bandamenn settu auðvitað pressu á að Islendingar fæm ekki
með einu pennastriki að hækka reikningana hjá þeim.
JH: En í staðinn kom það smátt og smátt.
Alþjóðasamstarf afþakkað
JH: Það var líklega árið 1943 sem Magnús Sigurðsson Landsbanka-
stjóri kom til Washington til að ræða við Bandaríkjamenn um
gjaldeyrisinnstæðu Islendinga. Hann hafði miklar áhyggjur af
því að eignin í pundum frysi inni, og myndi ekki nýtast. Þar sagði
Magnús ffá málum almennt hér á landi og talaði um hvemig myndi
fara eftir stríðið. Hann sagði menn ekki eiga annars úrkosti en að
fólksstraumurinn sem kom úr sveitunum meðan á stríðinu stóð flytti
aftur út í sveitimar.
Svo var okkur boðin aðild að undirbúningsstarfinu fyrir Bretton
Wood-samkomulagið, sem varð upphafið að skipan gjaldeyrismála
eftir strið með stofnun Alþjóðabankans og Alþjóðagjaldeyrissjóðsin
s, en því tilboði var ekki tekið - meðal annars vegna þess að við áttum
ekki sérffæðinga á þessu sviði.
Gleðileg jól og
farsœlt komandi ár!
NÓISÍRÍUS
VÍSBENDING I 25