Fréttatíminn - 07.06.2013, Page 66

hafi verið íslenska landslagið sem bjó til listamanninn
Svavar Guðnason, en ekki kynni hans af evrópskum
straumum í myndlist.
Þannig beygir þjóðernishyggjan allt undir sig.
Alþjóðlegir listamenn með þjóðlega sjálfsmynd
Og þessi hugmynd um að innsti kjarni listar hvers ís-
lensks listamanns spretti innan frá; úr kviku lands-
ins eða djúpt innan úr sagnaminni þjóðarinnar; er svo
sterk að hún virðist drottna yfir sjálfsmynd listamann-
anna. Jafnvel þeirra sem í fljótu bragði virðast augljós-
lega afkvæmi erlendra strauma; jafnvel þeirra sem
eru meistarar í að búa til magnað og nýtt úr óvæntum
tengingum ólíkra strauma.
Í fljótu bragði væri hægt að skilgreina
list Bjarkar Guðmundsdóttur sem sam-
bræðing úr íslenskum djassi, sem rekja
má til evrópskra flóttamanna undan
ofsóknum nazista; hippamúsík og pönki.
Sem síðan er tengdur við tilraunakennda
tónlist frá miðbiki tuttugustu aldar og
trip hop eða aðrar síðrokkstefnur frá lok-
um síðustu aldar. Og það eru ekki bara
mismunandi tónlistarstefnur sem hafa
mótað list Bjarkar; heldur ekki síður
straumar frá myndlist; bæði vídeólist og
gjörningum; eins og síðustu verk hennar
bera með sér. Þar sést líka glitta í hug-
myndir um endurskilgreinda stöðu lista-
mannsins; hluti verksins er settur fram
sem kennslugagn fyrir grunnskólabörn.
Þrátt fyrir að Björk sé í raun frábært
dæmi um hvað listamaður getur áorkað
með því að stilla sér upp á gatnamótum þar sem hið
kvikasta í listum mætist; einskonar fjöruborði alþýðu-
listar og menntaðrar listar; þá er okkur tamt að líta
svo að list Bjarkar hafi gosið upp úr íslensku bergi
og fornri íslenskri sál. Listakonan sjálf ýtir reyndar
rækilega undir þetta í viðtölum. Þar mætir hún ekki
sem alþjóðlegur listamaður heldur sem íslenskur álfur;
og það er erfitt að átta sig á hvort það sé hluti af listinni
eða raunveruleg sjálfsmynd Bjarkar.
Annað dæmi um þjóðlega sjálfsmynd yngri lista-
manna er Sigur Rós. Mynd sveitarinnar, Heima, upphóf
svo þjóðlegan arf að hann varð okkur ókunnugur; alla
vega okkur sem fæddumst og ólumst upp eftir tíma
Jónasar frá Hriflu og fyrir tíma krúttkynslóðarinnar.
Frá afdalamennsku til upphafningar
Ef ég má leyfa mér einfaldanir þá fjallar Heima um það
sama og Cold Fever (1995) eftir Friðrik Þór Friðriks-
son og eftirminnileg sýning Þorvaldar Þorsteinssonar
í Listasafni Akureyrar 1996; það er þjóð-
lega alþýðumenningu. Í mynd Friðriks
er dregin fram sérstaða og undarleg-
heit þessarar menningar með því að
skrá hana með augum útlendings, sem
nánast fellur hingað af himnum ofan úr
gerólíkum kúltúr. Reyndar er þessi sýn
á íslenska sveita- og þorpsmenningu
rótgróin í íslenskri kvikmyndahefð. Þar
hefur fólk af íslenskri landsbyggð yfir-
leitt birst sem nokkurskonar hillbillies
úr Appalachian fjöllunum; tónn sem
Hrafn Gunnlaugsson gaf upphaflega í
Óðali feðranna.
Þótt Þorvaldur hafi sett ýmis tákn
þessarar þjóðlegu alþýðumenningar á
stall eða búr á listasafni; þá var hann í
raun að frelsa hana út úr viðundursýn-
ingunni. Kórinn, útsaumurinn, ættargripirnir hjá Þor-
valdi voru tákn um viðleitni fólks til að skapa sér gott
líf í samfélagi við aðra (þótt samfélagið væri fámennt),
draga að sér fegurð og andlega næringu til lyfta sér
upp úr stritinu og daglegum raunum; til mennsku.
Mynd Sigur Rósar tekur síðan þessi sömu tákn og
hefur upp sem einskonar frumhvata sköpunar; helgan
þráð. Þau eru ekki lengur hjákátleg dæmi um afdala-
mennsku né sýnishorn af viðleitni mannsins til að gera
gott úr litlu; heldur tákn um
eitthvað upprunalegt og þar
með æðra; helgimynd. Heima
er ekki ólík mynd og Michel
Houellebecq gefur af Frökkum
í Kortinu og landinu; fólk lokað
af sem persónur í þjóðlegri
uppfærslu fyrir túrista.
Sem er að mörgu leyti niðurstaðan af leit nútíma-
mannsins að hinu þjóðlega; við erum farin að leika
þjóðlegheit okkar fyrir hvort annað. Íslendingar hafa
þannig kannski í raun lítinn áhuga á eigin þjóðlegheit-
um; en vilja alls ekki tapa þeim ef vera kynni að hægt
væri að selja útlendingum þau með einhverjum hætti.
Lókal er ekki endilega þjóðlegt
Alþýðumenning þarf alls ekki að vera þjóðleg. Hún er
hins vegar lókal í þeim skilningi að hún flyst ekki vel
milli menningarsvæða. Sannar alþýðuhetjur á Íslandi
á borð við Hemma Gunn, Ladda eða Bubba Morthens
eru þannig ekki til útflutnings; en þær eiga svo til
hvert bein í svo til hverjum landsmanni.
Og þetta er ekki íslenskt fyrirbrigði;
ástsælustu stjörnur hverrar þjóðar eða
svæðis eru yfirleitt óþekktar á næstu
bæjum. Á sama hátt eiga alþjóðlegar
stjörnur sjaldnast djúpar rætur í sinni
heimabyggð; ef svo hefði verið hefðu
þær líklega haldið sig heima. Michael
Jackson hefði ekki enst í fimm mínútur á
sveitaballi í Vopnafirði.
Og ef eitthvað er; þá er alþýðumenn-
ingin að verða alþjóðlegri. Nýjar hetjur
á borð við Arnald Indriðason, Ásgeir
Trausta, Magnús Scheving eru þjóðleg-
ar í stíl Ólafs Ragnars; góðir Íslendingar
en jafnframt sannir heimsborgarar; Ís-
land til útflutnings. Og líklega er hugar-
heimur meginþorra Íslendinga orðinn
það mótaður af alþjóðlegri list og afþrey-
ingu að það er örugg leið til einangrunar í listheimum
að vísa um of í arfinn.
List í þjóðbúningum
Ríkisstjórnin sem nú er tekin við er mönnuð fólki sem
fæddist um og eftir 1970. Það var að ljúka menntaskóla
um og eftir 1990. Þá hafði íslenskt samfélag um nokk-
urra ára skeið reynt að slíta sig frá þjóðlegum fróðleik,
erindum um daginn og veginn og dragspili. Það var
ekki lengur inntökuskilyrði í ábyrgar samræður að
kunna Íslendingasögurnar. Ég hengi mig upp á að hug-
arheimur þessa miðaldra fólks var frekar mótaður af
Han Solo en Skarphéðni, frekar af Madonnu en Skáld
Rósu og frekar af Wham! en Ungmennafélagi Norður-
Þingeyinga. Tilvitnanir í Íslendingasögunar eru svo til
horfnar úr opinberri umræðu. Þar má hins vegar heyra
sterk áhrif frá barnaleikritum Thorbjørns Egner.
Það er því erfitt að spá fyrir um hvernig ráðherrarnir
sem settu saman stefnuyfirlýsingu sína sjá fyrir sér ís-
lenska þjóðmenningu eða hvernig hún
getur eflt íslenskt samfélag. Ég held hins
vegar að ótti listamanna við háðungar-
sýningar að hætti Jónasar frá Hriflu sé
ástæðulaus. Og það er ekki vegna þess
að afstaða nýrra ráðamanna verði önnur
en Jónasar heldur hitt; að listamennirnir
eru svo miklu þjóðlegri í dag en sá vísir
af borgarlist sem Jónas vildi kveða niður.
Þrír myndlistamenn sem allir féllu
frá langt fyrir aldur fram; Georg Guðni,
Birgir Andrésson og Þorvaldur Þor-
steinsson; unnu allir úr hinum þjóðlega
arfi þótt þeir hafi verið undir áhrifum
frá alþjóðlegum stefnum. Svo dæmi
sé tekið. Yngri popptónlist á Íslandi er
þrungin þjóðlegheitum; meira að segja
þungarokkið. Íslenska skáldsagan hefur
nálgast þjóðlegan fróðleik á síðari árum og helstu
gulldrengir íslensks leikhúss, Baltasar og Benedikt
Erlingsson, sækjast eftir að vinna með þjóðararfinn.
Benedikt leikur helst ekki í öðru en þjóðbúningi. Og
þótt Vesturport vinni oftast úr alþjóðlegum efniviði; þá
hristi þetta menningarfyrirtæki nýverið fram úr erm-
inni heimildarþáttaröð um persónur Íslendingasagna.
Það er því vandséð hvernig ríkisstjórnin ætlar að
auka við hina þjóðlegu menningu. Og hvers vegna.
Ef til vill væri nær að styrkja
sérstaklega alþjóðlega menn-
ingu á Íslandi. Og þá kannski
helst feminíska list; sem eðli
málsins samkvæmt getur ekki
nuddað sér upp við þjóðlega
bændamenningu.
 Þjóðmenning: Hvað er nú Það?
Steppdans á
sauðskinnsskóm
Stefnuyfirlýsing ríkisstjórnarinnar um íslenska þjóðmenningu
hefur fengið fólk til að velta fyrir sér hver hún sé og hvernig ríkið
geti lagt henni lið. Er menning okkar ekki nógu þjóðleg fyrir?
Gunnar Smári
Egilsson
gunnarsmari@frettatiminn.is
Garðakirkja
við Garðaveg, Garðaholti
Sunnudag 9. júní kl. 20:00
Leikari:
Þórunn Erna ClausEn
www.gardabaer.is
saga um ástir, hugrekki og baráttu einnar konu
Menningar- og safnanefnd
Garðabæjar
aðgangur ókEypis
Ný leikgerð Maríu Ellingsen og
Þórunnar Ernu Clausen byggð
á leikriti Brynju Benediktsdóttur
Úr stefnuyfir-
lýsingu ríkis-
stjórnarinn-
ar: „Íslensk
þjóðmenning
verður í há-
vegum höfð,
að henni
hlúð og hún
efld. Áhersla
verður lögð
á málvernd,
vernd sögu-
legra minja
og skráningu
Íslandssög-
unnar, auk
rannsókna
og fræðslu.
Ríkisstjórn-
in mun
vinna að
því að auka
virðingu
fyrir merkri
sögu lands-
ins, menn-
ingu þess og
tungumálinu,
innanlands
sem utan.“
Þ að má segja að íslensk samfélagsumræða fari fram á heimavelli þjóðernishyggjunnar. Það lið sem magnar upp betri þjóðernisrök vinnur.
Þetta átti auðvitað við um Icesave; en á líka um nátt-
úruvernd. Andstaða við náttúruspjöll kemst aldrei á
flug á Íslandi nema hún beinist að virkjunum til að
knýja stóriðjuver í eigu erlendra auðhringa. Nátt-
úruspjöll innlends landbúnaðar eða sjávarútvegs eru
ekki stór deilumál á Íslandi. Óvinurinn náttúrunnar
er eins og illmenni í amerískri bíómynd; útlendingur.
Þetta er ástæða þess að Íslendingar munu ekki
að óbreyttri Íslandssögu ganga í Evrópusambandið.
Það myndaðist gluggi þegar þjóðin hélt að víkinga-
tíminn væri upprisinn og innganga í Evrópusam-
bandið gæti aukið við ránsfenginn; en þegar það
reyndist þvæla snéri þjóðin aftur til sinar klassísku
stöðu; varðstöðu gegn erlendri ásælni. Evrópusinnar
munu aldrei vinna málstað sínum fylgi með rökum
alþjóðavæðingar eða samvinnu þjóða. Nema þá með
því að endurskrifa Íslandssöguna; segja sögu af þjóð
sem varð til á tíma alþjóðavæðingar; útvíkkunar
athafnasvæðis norræna manna. Og hvernig þjóðin
hefur eignast sín blómaskeið þegar samskipti við
útlönd voru sem mest, hvernig menningararfurinn
varð til við blöndun keltneskra og norrænna áhrifa
og blóðs; og hvernig einangrunarhyggja í lok fimm-
tándu aldar og byrjun þeirrar sextándu kallaði yfir
þjóðina mörg hundruð ára eymd.
En það er allt önnur saga en ég vildi draga fram.
Allt verður á endanum þjóðlegt
Málið er nefnilega; að listin fer líka fram á heima-
velli þjóðernishyggjunar hér á landi. Listin getur
sprungið út vegna áhrifa að utan en ef listamaðurinn
vill geta lifað af list sinni á Íslandi; þarf hann beygja
sig undir kröfur markaðarins. Og kröfur markaðar-
ins eru þær fyrstar að listin sé þjóðleg.
Við þekkjum þetta af abstraktmálverkinu og atóm-
ljóðinu. Hvort tveggja var í eðli sínu uppreisn gegn
fornu gildismati sveitanna; þetta var list borgarinnar
sem hafnaði viðmiðum hinnar svokölluðu bænda-
menningar. En þótt atómskáldin hafi í upphafi ort
um bifreiðar sem námu staðar í rjóðrinu þá færðist
yrkisefnið hægt og bítandi að landslagi og veikburða
stráum við fjörukamb.
Abstraktmálararnir byrjuðu að sama skapi á að
mála óhlutbundinn manngerðan heim en færðu sig
síðar að óljósum landslagsminnum. Kári Stefáns-
son kallaði tengdaföður sinn, þann mikla meistara
Kristján Davíðsson, málara fjöruborðsins í minn-
ingarorðum sínum fyrr í vikunni. Og ef ekki mátti
bera kennsl á náttúrutilvísanir hjá abstraktmálurum
þá skýrðu þeir myndirnar nöfnum sem gáfu það til
kynna að þær væru alls ekki óhlutbundnar heldur
þvert á móti þjóðlegar; tengdar landinu, sögunni,
tungunni eða þjóðinni. Þetta á til dæmis við um Svav-
ar Guðnason, sem nefndi verk sín Styrbjörg, Gullfjöll
– meira að segja Íslandslag.
Og þessi markaðsáhrif eru svo djúpstæð að þegar
verk Svavars voru á yfirlitssýningu í Cobra-safninu
í Hollandi í haust var yfirskriftin: Málari hins ís-
lenska landslags. Við erum farin að trúa því að það
Sigmundur Dav-
íð Gunnlaugs-
son og Bjarni
Benediktsson
skrifuðu
undir stefnu-
yfirlýsingu um
upphafningu
íslenskrar þjóð-
menningar á
Laugarvatni;
stað sem
Jónas frá Hriflu
skapaði.
Þótt erfitt sé að ímynda
sér alþjóðlegri listamann
en Björk kemur hún fram í
viðtölum sem íslenskt nátt-
úrubarn eða álfur.
Benedikt Erlingsson er svo
þjóðlegur að vill helst ekki
koma fram nema í þjóðbúningi.
66 samtíminn Helgin 7.-9. júní 2013