Fréttatíminn - 23.08.2013, Blaðsíða 74

 Ris og hnig mannúðaR á voRum dögum
Hvert fór mannúðin?
Það var ekki fyrr en eftir stríð sem Vesturlönd ákváðu að vera
hið góða og réttláta í heiminum. Fram að því höfðu þau aðeins
verið það stóra og sterka. En ásetningurinn um góðsemina og
mannúðina varði í raun frekar stutt.
Þ egar myndir af útrýmingar-búðum í Þýskalandi birtust opinberlega eftir seinna
stríð lá loks ljóst fyrir um hvað
þetta stríð hafði snúist. Það hafði
verið átök um mannúðina; orusta
milli góðs og ills. Og hið góða
vann. Eftir stríð varð til hinn góði
heimur. Illskan hafði tapað.
Fram að stríðslokum hafði fólk
á Vesturlöndum almennt ekki
miklar áhyggur af mannúðinni í
Þýskalandi. Og ekki stjórnvöld
þessara landa heldur. Eftir stríð
gátu engin stjórnvöld stært sig af
að hafa skotið skjólshúsi yfir þá
hópa sem þýsk stjórnvöld ofsóttu,
fangelsuðu, misþyrmdu og drápu.
Þetta á jafnt við um gyðinga sem
kommúnista; samkynhneigða
sem þroskahefta; hörundsdökka,
geðveika, alkóhólista og floga-
veika. Til að láta þetta tvennt falla
saman; aðgerðarleysið tíu árin
á undan og þá eftiráskýringu að
stríðið hafi verið átök um mann-
úðina; kusu Vesturlandabúar að
breyta sögunni. Þeir þóttust vera
hissa á að þýsk stjórnvöld hefðu
stundað það sem kallað var mann-
skynbætur.
Auðvitað varð fólk hissa þegar
það sá þessar myndir. Það hafði
ekki gert sér grein fyrir að niður-
staðan af því að iðnvæða mann-
kynbótastefnuna skyldi verða
svona afhjúpandi ómennsk og
andstyggileg. En það var uppgerð
þegar það þóttist vera hissa yfir að
þessi stefna skyldi hafa verið rekin
árum saman í Þýskalandi. Þessi
stefna var ríkjandi heilbrigðis-
stefna í öllum hinum vestræna
heim áratugina fyrir stríð.
Þess má geta að hér heima sam-
þykkti Alþingi 1938 lög sem Vil-
hjálmur landlæknir hafði samið og
heimiluðu læknum að gera þroska-
heft fólk, geðveikt, áfengissjúkt
eða fólk var haldið öðrum alvarleg-
um sjúkdómum ófrjótt; en einnig
glæpamenn (og samkvæmt lögum
þess tíma féll samkynhneigt fólk
undir þá skilgreiningu). Mannkyn-
bótastefnan var svo almennt við-
urkennd að Adolf Hitler var valinn
maður ársins af Time Magazine,
sama ár og Íslendingar settu sín
lög um mannkynbætur, og hafði
það engin áhrif þótt allir vissu um
áherslu hans á mannkynbætur
og ríkisstjórn hans hafði sett þá
stefnu í framkvæmd.
Gott er sveitum; illt í borgum
Mannkynbætur er hugmynd um
að það sé hlutverk stjórnvalda
að gæta þess að þjóðarlíkaminn
spilltist ekki. Hún byggir ann-
ars vegar á þeirri hugmynd að
nútímalíf verndi þá veiku um of;
að lífsbaráttan sé orðin svo létt að
það fólk sem fyrr á öldum hefði
orðið undir, dáið og ekki geta
eignast börn; tórir miklu lengur
í velferðasamfélögum nútímans,
nær kynþroskaaldri og fjölgar
sér. Hins vegar sprettur hug-
myndin um mannkynbætur upp
úr miklu samfélagslegu umróti í
Bandaríkjunum. Þrælahald hafði
verið aflagt og svörtum Banda-
ríkjamönnum færð lágmarksrétt-
indi á sama tíma og önnur bylgja
innflytjenda reið yfir landið.
Fyrstu landnemarnir höfðu flestir
verið frá norðanverðri Evrópu;
enskir, þýskir, skandinavískir.
En á síðustu áratugum nítjándu
aldar flykktust til austurstrandar
Bandaríkjanna Ítalir, Pólverjar og
Írar í leit að betra lífi og Kínverjar
í sömu erindum til Vesturstrand-
arinnar.
Þetta umrót skapaði gríðarleg-
an ótta meðal þeirra sem höfðu þá
þegar komið sér vel fyrir í Banda-
ríkjunum. Innflytjendur úr seinni
bylgjunni komu flestir frá kaþólsk-
um löndum þar sem löng hefð var
fyrir barnmörgum fjölskyldum.
Rótgrónir Bandaríkjamenn sett-
ust því niður með reiknistokkinn
sinn og komust að því að ef ekkert
yrði að gert myndu þessir nýju
(og óæðri) innflytjendur kaffæra
menningu þeirra og samfélag
innan örfárra áratuga.
Þar sem Bandaríkin voru á
þessum árum svo til fullnumin af
bændum og búaliði settust nýju
innflytjendurnir að í borgunum,
þar sem iðnbyltingin var í fullum
gangi. Þeir urðu verkalýður fyrir
ört vaxandi iðnað og bjuggu í
fátækrahverfum sem uxu hraðar
en hægt var að hafa taumhald
á. Fátækt, sjúkdómar, mennt-
unarskortur, glæpir, óhreinindi,
áfengis- og fíkniefnaneysla, vændi
og önnur óáran settu meiri svip á
lífsaðstæður þessa fólks en afkom-
enda fyrstu landnemanna.
Af ótta afkomenda fyrstu bylgju
landnema við ástandið í fjölmenn-
um og ómótuðum borgunum
kviknaði tvískiptur heimur, sem
24. MAÍ - 29. JÚNÍ 2013
TVEIR HRAFNAR
listhús, Art Gallery
Baldursgata 12 101 Reykjavík
+354 552 8822 +354 863 6860 +354 863 6885
art@tveirhrafnar.is www.tveirhrafnar.is
HULDA HÁKON
& JÓN ÓSKAR
Opnunartímar
11:00-17:00 miðvikudaga til föstudaga
13:00-16:00 laugardaga
og eftir samkomulagi
SUMARSÝNING
TVEGGJA HRAFNA
Davíð Örn Halldórsson
Hallgrímur Helgason
Hulda Hákon
Húbert Nói Jóhannesson
Jón Óskar
Steinunn Þórarinsdóttir
Erró
Óli G. Jóhannsson
og Kristján Davíðsson
Opnunartímar; 11:00-17:00 miðviku-föstudags,
13:00-16:00 laugardaga og eftir samkomulagi.
að mörgu leyti markar enn banda-
rísk stjórnmál. Annars vegar hug-
mynd um hreinleika dreifbýlis
og smábæja þar sem heiðarleiki,
traust og drenglyndi móta mann-
lífið — og hins vegar borgarsollur-
inn þar sem allskyns óeðli spillir
mannlífinu. Eitt af meginþemum
bandarískra stjórnmála enn í dag
er að halda aftur að spillingar-
áhrifum borgarlífs á þjóðfélagið.
Konungur og þrællinn
eru sama tegund
En ef til vill hefði ekki orðið heil-
steypt kenningarkerfi úr ótta
rótgróinna Bandaríkjamanna og
eilífri tilfinningu fyrir að nútím-
inn sé slappur en fortíðin hafi
verið tápmikil; ef ekki hefði verið
fyrir það að Charles Darwin gaf út
bók sína um uppruna tegundana
1859. Þróunarkenningin var svo
byltingarkennd hugsun að það var
óhjákvæmilegt að hún hefði áhrif
langt út fyrir dýrafræði og kenn-
inga um uppruna og þróun lífs. Og
í samfélagsmálum hitti hún inn
í óþreyju sem skotið hafði rótum
vegna arfs frönsku stjórnarbylt-
inganna.
Í frönsku stjórnarbyltingun-
um sótti borgarstéttin rök fyrir
að kollvarpa erfða- og forrétt-
indastéttunum í þá kenningu að
allir menn væru fæddur jafnir og
með sömu getu til að blómstra;
en vegna aðstöðumunar í samfé-
laginu væru margir sviptir eðli-
legu tækifærinu til þroska, lífsfyll-
ingar og hamingju. Hlutverk fólks
væru afsprengi félagslegrar mót-
unar; þræll væri ekki þræll í eðli
sínu heldur svínbeygður niður í þá
stöðu og kóngurinn ekki konug-
legur í sjálfum sér heldur lyft upp
í þá stöðu af samborgurum sínum.
Þessi hugmynd gerbreytti ekki
aðeins sjálfsmynd þeirra sem
höfðu ekki fæðst með silfurskeið
í munninum; þeir gátu orðið jafn-
okar annarra manna ef þeir fengju
til þess tækifæri; heldur breytti
hún líka aðbúnaði veikra og
fatlaðra, varð kveikjan að fyrstu
verkalýðsfélögunum, kvenna-
baráttu, almennri skólaskyldu, af-
námi þrælahalds og svo má lengi
telja. Það fylgir mikið afl þeirri
hugmynd að bæta megi líf fólks
með því að bæta aðstæður þess. Á
sama hátt og því fylgir mikil kyrr-
staða að trúa því að staða fólks sé
óafturkræf afleiðing af óviðráðan-
legum forsendum.
Hvort sem vilji fólks til að bæta
líf sitt hefur verið drifkraftur fólks-
flutninga og forsenda iðnbyltingar
eða afleiðing; þá skapaði þetta
félagslegt umrót; upplausn staðn-
aðs samfélags og fæðingarhríðar
nýrra tíma. Og þeir tímar litu ekki
endilega vel út í augum allra.
Og þeir sem óttuðust þá mest
notuðu kenningar Darwins sem
hugmyndafræðilegan grunn undir
pólitíska baráttu sína.
Stjórnmálastefna
hinnu ofsaríku
Það er oft fjallað um félagslegan
Darwinisma sem öngstræti í Sög-
unni, eins og hann hafi í raun ekki
haft mikil eða langvarandi áhrif.
En því fer fjarri. Í raun er sára-
lítill munur á hugmyndum Her-
bert Spencer og annarra upphafs-
manna félagslegs Darwinisma og
teboðsfólks í Repúblikanaflokkn-
um, Framsókn eða Sjálfstæðis-
flokknum (og víðar).
Hugmyndir gengur út á mað-
urinn hafi orðið til við harða lífs-
baráttu sem aðeins þeir sterkustu
gátu þolað og lifað. Við, sem nú
erum uppi, erum afkomendur
þessa úrvalsliðs sem Sagan hafði
skilað af sér. Lakara fólkið er
löngu útdautt. Og ef við viljum
tryggja bjarta framtíð mannkyns
megum við ekki raska þessu
síkvika vali Sögunnar með því að
styðja hina veiku um of. Ef við lyft-
um þeim upp svo lífskjör þeirra og
möguleikar til að fjölga sér verða
jafnir hinna sterku höfum við gert
val Sögunnar óvirkt; mannkynið
mun úrkynjast. Við höfum gripið
fram fyrir æðri vilja og hindrað að
hann gæti áfram fært mannkynið
í átt til meiri velsældar, glæsileika,
hæfni og getu.
Skiljanlega hljómuðu þessar
kenningar sem tónlist í eyrum
hinna sterku. Hinn félagslegi
Darwinismi varð að sumu leyti
réttlætingin fyrir nýlendustefnu
Vesturlanda, hún varð réttlæting
þess að skerða félagsleg réttindi
svartra Bandaríkjamanna við
afnám þrælahalds (segja má að
svartir hafi unnið stríðið en tapað
friðnum; lífskjör þeirra bötnuðu
ótrúlega lítið við afnám þræla-
haldsins) og hún varð hugmynda-
legur farvegur fyrir pólitíska
baráttu auðmanna þess tíma; ekki
ólíkt því sem samstofna kenningar
teboðsins eru farvegur fyrir póli-
tísk ítök ofsaríkra í dag; manna
eins og þeirra Koch-bræðra.
Og það voru auðmenn á borð
við John D. Rockefeller sem
styrktu rannsóknir sem ætlað var
að sanna að fæstu veiku eða illa
stöddu fólki væri viðbjargandi;
það væri veikgeðja í eðli sínu
og því gæti það aldrei orðið að
almennilegum manneskjum, sama
hversu mikinn stuðning það fengi.
Þetta átti við fólk af öðrum upp-
runa en norður-evrópskum, fólk
með geðræna sjúkdóma og aðra
lítt rannsakaða sjúkdóma (fíkn-
isjúkdóma, flogaveiki o.s.frv.), fá-
tækt, greindarskort, afbrot, sam-
kynhneigð o.s.frv. o.s.frv. Þessar
rannsóknir og áróður sem byggði
á þeim náði að eyða út áhrifum
af mannúð frönsku stjórnar-
byltingarinnar og smátt og smátt
urðu mannkynbætur leiðarstef í
heilbrigðisstefnu stjórnvalda alls
staðar á Vesturlöndum. Sjúkdóm-
urinn var ekki lengur vandinn
heldur varð sjúklingurinn sjálfur
Myndir úr útrýmingarbúðum þýskra stjórnvalda urðu til þess að seinni heimstryjöldin var skilgreind sem orustan um mannúð-
ina. Hið góða hafði unnið – og það varð að batna til að standa undir nafni.
74 samtíminn Helgin 23.-25. ágúst 2013