Bændablaðið - 01.08.2013, Side 22

22
Átt þú upplýsingar um nýtingu herbragga til sveita eða í þéttbýli?
Herbraggar – minjar um merka húsagerð
Síðari heimsstyrjöldinni hefur
verið lýst sem mesta umbrota-
tíma í sögu þjóðarinnar. Skyndileg
opnun markaða í Bretlandi og
Bandaríkjunum fyrir allar útflutn-
ingsafurðir þjóðarinnar á marg-
földu verði og atvinna sem skap-
aðist við það og fjölbreytt umsvif
erlends herliðs í landinu hleypti af
stað gríðarlegum efnahagslegum
uppgangi. Umskiptin þóttu kær-
kominn eftir langvarandi stöðnun
og kreppu og grunnur varð lagður
að nútímavæðingu og velmegun
þjóðarinnar.
Braggarnir gengu í
endurnýjun lífdaga
Fjölmennt herlið bandamanna flutti
til landsins ógrynni tækja og búnaðar
og skildi ýmislegt eftir að styrjöld-
inni lokinni sem landsmenn nýttu
á margvíslegan hátt. Nýstárlegar
bifreiðar og stórvirkar vinnuvélar
ollu byltingu í samgöngum og
framkvæmdatækni og stór hverfi
tunnulaga bárujárnsskála báru vitni
um hugvitsamlegar lausnir í gerð
bráðabirgðahúsnæðis til íbúðar og
atvinnustarfsemi. Þótt herbúðirnar
hyrfu flestar fljótt af sjónarsviðinu
gengu fjölmargir skálar sem lands-
menn nefndu bragga í endurnýjun
lífdaga. Er af því merk saga sem
snertir ýmsa þætti atvinnu- og bygg-
ingarsögu landsins á árunum eftir
stríð og allt fram á þennan dag.
Braggar í flestum sveitum
Víða um land má enn sjá bragga sem
nýttir hafa verið með fjölbreyttum
hætti og af mikilli hugkvæmni sem
atvinnuhúsnæði í bæjum og útihús til
sveita. Í nokkrum héruðum má segja
að vart sé það býli sem ekki státi af
gömlum bragga sem enn er í fullri
notkun. Þetta er einkum áberandi
í Eyjafirði og víðar á Norðurlandi.
Gamlir braggar eru þó ekki bara
braggar heldur eru þeir af nokkrum
mismunandi gerðum og stærðum
frá mismunandi framleiðendum
í Bretlandi og Bandaríkjunum
sem áhugavert er að skilgreina.
Sjálfberandi bogaform er einkar
hagkvæmt byggingarform sem
fremstu arkitektar og hönnuðir
hafa löngum hagnýtt til fjölbreyttra
nota enda mjög sterkt miðað
við efnismagn. Formið hentar
vel af þessum sökum við gerð
bráðabirgðahúsnæðis og skýla,
enda ódýrt og auðvelt í flutningi og
uppsetningu og er t.d. víða notað í
uppblásnum neyðarspítölum.
Einföld hönnun
Breski Nissen-bragginn var
hannaður í fyrri heimstyrjöldinni
af norskættuðum Kanadamanni,
Peter Norman Nissen, sem starfaði
í verkfræðisveit breska hersins í
Frakklandi. Hönnunin var einföld –
bogin bárujárnsklæðning á stálbogum
með langböndum úr tré. Gaflar
voru úr timbri eða steinhleðslu með
gluggum og dyr á öðrum endanum.
Gólfið var gert úr tréflekum og innri
klæðning úr bárujárni eða trétexi.
Efniviðurinn var auðveldur í flutningi
og uppsetning fljótleg með ófaglærðu
vinnuafli. Nissen-braggar voru
framleiddir í stórum stíl fyrir breska
herinn í báðum heimsstyrjöldum.
Algengustu íbúðarskálarnir voru
16 x 36 fet að grunnfleti og hýstu
14 hermenn. Stærri skálar, 24 og
30 fet á breidd voru notaðir sem
spítalar, mötuneyti, samkomusalir
og skemmur. Stærri braggaskemmur,
35x90 fet að grunnmáli, voru notaðar
í margvíslegum tilgangi, t.d. sem
vörugeymslur og verkstæði.
Bandaríkjamenn kynntust
bröggum Nissens í Frakklandi í
fyrri heimsstyrjöldinni og hófu
eigin framleiðslu skömmu áður en
Bandaríkin tóku að sér hervernd
Íslands árið 1941. Bandaríkjaher tók
við breskum herbúðum eftir því sem
þær losnuðu og reisti fleiri skála úr
bresku efni en þegar bandarískum
hersveitum tók að fjölga árið 1942
tóku braggar af bandarískri gerð að
berast til landsins.
Bandaríkjamenn framleiddu fyrstu
braggana nánast óbreytta og nefndu
Quonset eftir flotabækistöðinni
Quonset Point Naval Air Station í
Rhode Island þar sem hönnun og
framleiðsla fór fram í fyrstu á vegum
Bandaríkjaflota. Bráðlega komu
fram endurbættar gerðir sem voru
16, 20 og 24 fet á breidd. Breskir
íbúðarbraggar og fyrstu bandarísku
braggarnir þekkjast á tunnulagi,
þ.e. innhvelfdum boga við jörðu,
en endurbættir braggar af Quonset-
gerð á lágum beinum veggjum. Aðrar
gerðir hvelfast frá fótstykkinu.
Vöruskemmur og skálar
Stórir skálar sem Bandaríkjaher
reisti hér á landi sem vöruskemmur
og verkstæðishús voru af tveimur
gerðum, báðar 40x100 fet að
grunnmáli. Slíkar skemmur þjónuðu
einnig ýmsum öðrum tilgangi líkt og
hjá Bretum, t.d. sem samkomuhús.
Bandaríkjafloti reisti fyrst skemmur
með háum beinum veggjum og
lágu bogadregnu þaki sem líktust
ráðhúsinu í Reykjavík í útliti. Þessi
gerð var efnismikil og rúmfrek í
flutningi og leysti jafnstór gerð
Quonset-bragga, sem var helmingi
efnis- og fyrirferðarminni í flutningi,
hana fljótt af hólmi. Allmargar
skemmur af báðum gerðum eru enn
í notkun á nokkrum stöðum á landinu
ásamt breskum bogaskemmum sem
þó eru mun algengari.
Um 12 þúsund braggar á Íslandi
Meginliðsafli bandaríkjahers
hélt af landi brott árið 1943 og
1944. Liðsveitir sem eftir sátu til
stríðsloka höfðu flestar aðsetur á
Keflavíkurflugvelli og Bretar á
Reykjavíkurflugvelli. Breska og
bandaríska herliðið reisti alls um
12.000 bragga af öllum stærðum
og gerðum í landinu auk um 1.000
smærri bygginga úr timbri og steini
sem einkum þjónuðu sem eldhús og
böð. Bandaríkjaher tók við vörnum
landsins af Bretum árið 1942 ásamt
flestum mannvirkjum þeirra og bar
ábyrgð á uppgjöri leigusamninga
við landeigendur og að skila lóðum
í upprunalegt horf.
Braggarnir leystu brýnan
húsnæðisvanda að nokkru leyti
Húsnæðisskortur var viðvarnandi
í Reykjavík, Hafnarfirði og á
Akureyri og lánaði bandaríkjaher
bæjaryfirvöldum nokkur yfirgefin
braggahverfi til þess að leysa úr
brýnasta vandanum árið 1943.
Bandamenn höfðu hvorki not
fyrir mannvirkin annarsstaðar né
mannafla til niðurrifs og sömdu
stjórnvöld um að ríkisstjórnin keypti
öll mannvirki Bandaríkjahers nema
á Keflavíkurflugvelli og Miðsandi
í Hvalfirði vægu verð gegn því að
annast niðurrif og bæta landspjöll.
Voru samsvarandi samningar gerðir
um eftirstöðvar breskra eigna og
Sölunefnd setuliðseigna falið að
annaðist sölu eignanna og standa
straum af kostnaði við landlögun
og bótagreiðslur. Í erindisbréfi til
nefndarmanna lagði Björn Ólafsson
fjármálaráðherra áherslu á að vel
væri gengið frá landinu og afmáð
eftir því sem best væri unnt öll
ummerki um herstöðvar og landinu
komið í sómasamlegt horf.
Margir braggar standa enn
Óhægt þótti fyrir Sölunefndina
sjálfa að annast framkvæmdir og
bæta skemmdir vítt og breitt um
landið. Var samið við kaupendur
á landsbyggðinni, sem aðallega
voru sýslufélög og sveitarstjórnir,
um að þær önnuðust landbætur og
skuldbindingar vegna landeigna
sem nefndinni báru. Innkaupsverð
smærri Nissen-bragga var 100 krón-
ur en margir voru í slæmu ástandi og
ekki hæfir til endursölu. Útsöluverð
samskonar bragga hjá Sölunefndinni
var 1.000 krónur en vandaðri banda-
rískir braggar voru mun dýrari og
vöruskemmur seldust fyrir 6.000
– 12.000 krónur. Braggarnir þóttu
henta vel til íbúðar í skamman tíma
en einkum fyrir atvinnustarfsemi og
sem útihús til sveita þar sem fjöl-
margir þeirra gengu í endurnýjun
lífdaga og standa margir enn nærri
70 árum síðar.
Varðveislan hefur
ráðist af notagildi
Ísland er ekki eina landið þar
sem þessar stríðsminjar fengu
nýtt hlutverk, en bragga er t.d.
víða að finna í Bretlandi og
Bandaríkjunum. Hérlendis fengu
braggarnir þó fljótt á sig hálfgert
óorð sökum allt of langrar notkunar
gamalla bráðabirgðaherbúða sem
íbúðarhúsnæðis efnaminna fólks í
höfuðborginni. Hlutfallslegur fjöldi
og fjölbreytt nýting braggaefnis til
endurbóta og tengingar við önnur
byggingarform hérlendis verður
þó að teljast nokkuð sérstök ef
ekki einstök í húsagerðarlist.
Erlendis eru dæmi um að braggar
hafi verið varðveittir í tengslum
við byggðasöfn, hernaðarsöfn eða
söfn um sögu húsagerðarlistar en
hérlendis hefur varðveislan einungis
ráðist af notagildi. Með endurnýjun
húsakosts líður senn að því að þessar
lifandi stríðsminjar og merkileg
dæmi um útsjónarsemi í húsagerð
landsmanna hverfi af sjónarsviðinu.
Hefur þú sögu að
segja um braggana?
Greinarhöfundur hefur kannað og
ritað bækur um umsvif erlendra
herja á Íslandi og þætti mikill fengur
að myndum og frásögum af nýtingu
herbragganna, t.d. til sveita, svo
greina megi einstakar framleiðslu-
tegundir og skrá fjölbreytt not. Ekki
væri síður fengur að frásögnum
þeirra sem enn muna smíði, niður-
rif, kaup og sölu eða endurreisn
bragganna frá sínum yngri árum.
Allar upplýsingar eru vel þegnar á
netfangið blask@centrum.is eða í
síma 664-0361.
Friðþór Eydal, höfundur bóka
um hernámsárin og fyrrum
upplýsingafulltrúi varnarliðsins á
Keflavíkurflugvelli.
Myndir úr safni.
Stórir braggar á Akureyri sem enn
þjóna eigendum sínum.
Bandarískir landgönguliðar við bragga sinn af breskri Nissen-gerð í Mos-
fellssveit sumarið 1941.
tímann. Margir þeirra áttu þó langa lífdaga fram undan og víða má enn sjá bragga á Íslandi.
Algeng sjón í sveitum – þó að
bröggum fari fækkandi.
Tveir bandarískir hermenn að hlaða
sandpokum og jarðvegi upp með
hliðum breskra Nissen-bragga.
Camp Curtis í Reykjavík.