Bændablaðið - 11.04.2013, Blaðsíða 30

30 Bændablaðið | Fimmtudagur 11. apríl 2013
Framleiðsla bóluefna á Tilrauna-
stöðinni að Keldum stendur á
gömlum merg og hafa bólu efni
og mótefna sermi gegn sauðfjár-
sjúkdómum verið framleidd á
stofnuninni frá upphafi eða í
rúmlega hálfa öld. Sum þeirra
var reyndar byrjað að framleiða
á Rannsókna stofu Háskólans
við Barónsstíg upp úr 1930 en
framleiðslan var síðar flutt upp
að Keldum. Í þessum pistli verður
gerð grein fyrir bóluefnum og sermi
gegn svo kölluðum Clostridium-
sjúkdómum í sauðfé ásamt stuttri
lýsingu á sjúkdómunum.
Clostridium-bakteríur eru
mjög útbreiddar í náttúrunni
og finnast einnig sem hluti af
eðlilegri garnaflóru. Þær mynda
dvalargró og geta því lifað lengi
í umhverfinu. Bakteríurnar valda
stökum sjúkdómstilfellum, mjög
mismunandi milli ára, bæja og
jafnvel landshluta. Ekki er hægt
að útrýma þessum sjúkdómum
eða verjast með lyfjagjöf. Eina og
jafnframt kostnaðarminnsta ráðið
er bólusetning og í sumum tilvikum
meðhöndlun með mótefnasermi.
Áður en farið var að framleiða
bóluefni á sínum tíma ollu þessir
sjúkdómar víða miklum búsifjum.
Bóluefnin eru framleidd þannig til
að sýklar eru ræktaðir upp í stórum
stíl og þeir ásamt eiturefnunum
sem þeir mynda gerð óvirk með
formalíni. Mótefnasermi er framleitt
í hrossum með því að sprauta þau
með eitri sýklanna. Sjúkdómarnir
sem hér er um að ræða eru
lambablóðsótt, flosnýrnaveiki/
garnapest og bráðapest.
Lambablóðsótt
Lambablóðsótt er víða landlæg
og finnst sýkillinn, Clostridium
perfringens B í jarðvegi og kinda-
saur. Fullorðnar kindur eru smitberar
og geta sóttmengað hús og haga.
Sjúkdómurinn leggst á nýfædd lömb,
1-4 daga gömul, oftast 2-3 daga.
Þau verða fárveik, emja og stynja
og fetta höfuðið aftur. Venjulega
dregur sjúkdómurinn lömbin til
dauða á fáeinum klukkustundum.
Afar sjaldgæft er að lömb eldri en
10-12 daga gömul fái lambablóðsótt.
Hægt er að verja nýfædd lömb gegn
lambablóðsótt með því að bólusetja
ærnar á meðgöngu. Bóluefni gegn
lambablóðsótt var fyrst notað hér á
landi 1937 og hefur verið framleitt á
Keldum alla tíð. Það er nú framleitt
sem hluti af blönduðu bóluefni gegn
lambablóðsótt, flosnýrnaveiki/
garnapest og bráðapest (sjá síðar).
Það má líka verja lömb gegn
lambablóðsótt með því að sprauta
þau með mótefnasermi.
Flosnýrnaveiki/garnapest
Clostridium perfringens D veldur
tvenns konar sjúkdómum í sauðfé.
Annars vegar flosnýrnaveiki í
lömbum snemma á vorin eða sumrin
en þó sjaldnast í alveg nýfæddum
lömbum. Flosnýrnaveiki lýsir sér oft
sem skyndidauði í stórum, fallegum
lömbum en einkennin geta líka
verið svipuð og við lambablóðsótt.
Lömbin virðast þó hafa minni kvalir
en þembast aftur á móti meira upp.
Sjúkdómurinn er algengastur í
lömbum eldri en tveggja vikna
en stök tilfelli geta þó sést í yngri
lömbum.
Hinn sjúkdómurinn sem
D-stofninn veldur er garnapest
(eitrun) sem sést helst á haustin. Féð
verður uppþembt með froðu og blóð
um vit og sterka ólykt. Garnapest
er oft ruglað saman við bráðapest.
Bóluefni hefur verið framleitt á
Keldum frá 1972 og er nú framleitt
sem hluti af blönduðu bóluefni.
Bráðapest
Bráðapestar af völdum Clostridium
septicum verður helst vart á
haustin og snemma vetrar. Það
er einkum yngra féð sem veikist.
Oft snöggdrepst fé á túnbeit eftir
að það kemur af fjalli eftir fyrstu
frostnætur. Illa lyktandi rotnun á sér
stað á stuttum tíma. Bráðapest olli
miklu tjóni áður fyrr og var farið að
gera tilraunir með bóluefni strax á
19. öld. Hafin var framleiðsla hér á
landi um 1930 og á Keldum frá því
1975. Bóluefni gegn bráðapest er nú
hluti af blönduðu bóluefni.
Blandað bóluefni gegn
lambablóðsótt, flosnýrnaveiki
(garnapest) og bráðpest
Áður fyrr voru bóluefni gegn
ofangreindum sjúkdómum
framleidd hvert fyrir sig. Frá
árinu 1994 hefur hins vegar til
hagræðis og einföldunar fyrir
bændur verið framleitt á Keldum
svokallað blandað bóluefni gegn
lambablóðsótt, flosnýrnaveiki og
bráðapest. Bóluefnið inniheldur
sömu sýkla og eiturefni og bóluefni
gegn hverjum þessara sjúkdóma
fyrir sig.
Mælt er með því að yngra fé sé
bólusett einu sinni (veturgamalt) til
tvisvar (ásetningslömb) á haustin
fljótlega eftir að það kemur af fjalli.
Fæst þá góð vörn gegn bráðapest
og garnapest og grunnbólusetning
gegn lambablóðsótt, sem einfaldar
vorbólusetninguna á fengnum ám.
Lengi vel var ráðlagt að bólusetja
allt fé tvisvar sinnum fyrir burð.
Reynslan hefur sýnt að ef þessi
haustbólusetning er gerð nægir
yfirleitt að bólusetja allar fengnar
ær einu sinni, u.þ.b. hálfum mánuði
áður en fyrstu ær bera. Skila ærnar
þá mótstöðu gegn lambablóðsótt
og flosnýrnaveiki í lömbin með
broddmjólkinni. Ef mikil brögð
eru að flosnýrnaveiki/garnapest í
hálfstálpuðum lömbum getur verið
nauðsynlegt að bólusetja lömbin
u.þ.b. þriggja vikna gömul. Hálfur
skammtur dugar en best er að
bólusetja tvisvar með hálfsmánaðar
millibili. Rétt er að hafa í huga
að mótefnin sem lömbin fá með
broddmjólkinni endast ekki sem
vörn gegn bráðapest og garnapest
á haustin heldur verður að bólusetja
þegar lömbin koma af fjalli eins og
áður segir. Ef menn telja óþarft að
bólusetja að haustinu vegna lítillar
pestarhættu verður að bólusetja
yngra fé,alla vega fengna gemlinga,
tvisvar að vorinu, 4 vikum og 2
vikum fyrir burð.
Mótefnasermi
Sermi gegn lambablóðsótt hefur
verið framleitt á Keldum allt frá
upphafsárum stofnunarinnar og
á síðustu áratugum einnig gegn
flosnýrnaveiki. Sermið er framleitt
með því að sprauta óvirku eitri
sýklanna í hross og þau látin framleiða
mótefni gegn því. Hrossunum er
síðan tekið blóð og sermið notað
til þess að verja lömbin. Þessi
aðferð var mikið notuð áður fyrr en
framleiðslan er dýr og fyrirhafnasöm
og því hefur dregið úr henni. Sermi
er helst notað í lömb á bæjum þar
sem ær hafa ekki verið bólusettar og
í fyrirmálslömb. Sprauta þarf lömbin
á fyrsta sólarhring eftir burð. Sermið
sem framleitt er í dag inniheldur
bæði mótefni gegn lambablóðsótt
og flosnýrnaveiki.
Innflutt bóluefni
Um árabil hafa bóluefni gegn
Clostridium-sjúkdómum verið
flutt inn frá útlöndum. Þetta eru
prýðisbóluefni, margreynd. Auk
þátta gegn B (lambablóðsótt) og
D-stofnum (flosnýrnaveiki) af
Clostridium perfringens veita þau
einnig vörn gegn C-stofni. C-stofn
veldur garnadrepi í svínum og
sauðfé en hefur þó aldrei verið
staðfestur hér á landi með vissu.
Bóluefnið inniheldur einnig
stífkrampastofn (Clostridium
tetani). Stífkrampi er yfirleitt ekki
vandamál hér á landi þó svo að hans
verði öðru hverju vart. Þá er einnig
hægt að fá bóluefni sem veitir vörn
gegn Clostridium sordelli sem hefur
orðið vart á einstaka stað, einkum
sem orsök legeitrunar. Erlendu
bóluefnin veita hins vegar ekki
vörn gegn bráðapest (Clostridium
septicum ) vegna þess að þann stofn
vantar í þau.
Rétt er að taka fram að við
allar bólusetningar skal gæta þess
að féð verði fyrir sem minnstu
hnjaski, sérstaklega nálægt burði.
Þá er mikilvægt að viðhafa fyllsta
hreinlæti og skipta reglulega um
bólusetningarnálar og alltaf ef þær
óhreinkast.
Eggert Gunnarsson
dýralæknir og bakteríufræðingur
Bólusetningaráðleggingar til sauðfjárbænda:
Clostridium-sjúkdómar í sauðfé og bólusetningar
Smásjármynd af Clostridium
perfringens-bakteríum
Blandað bóluefni gegn lamba-
blóðsótt, garnapest og bráðapest.