Læknablaðið - 01.02.1976, Blaðsíða 11

LÆKNABLAÐIÐ
3
Sigurður Sigurðsson dr. med.
UM BERKLAVEIKI Á ISLANDI
SÖGULEGT YFIRLIT
Allt virðist benda í þá átt, að berkla-
veikin hafi borist til landsins á landnáms-
öld. Þannig telur Jón Steffensen, að ótví-
ræð einkenni um berklaveiki (spond. tub.
lumbal.) hafi fundist í einni beinagrind,
er grafin var upp úr grafreit að Skelja-
stöðum í Þjórsárdal árið 19 3 9.54 Ennfrem-
ur telur sami höfundur mjög sennilegt, að
einkenni berklaveiki (tub. sacroiliacae)
hafi fundist í annarri beinagrind úr sama
grafreit, þó eigi telji hann þetta fullsann-
að. Hér var alls um 55 heillegar beina-
grindur að ræða, og auk þess einstök bein,
sem gætu verið úr 11 beinagrindum full-
orðinna í viðbót. Er nú talin svo til fuli
vissa fyrir því, að byggð sú, er grafreitur
þessi tilheyrði, hafi lagst í eyði árið
1104,711 r'-117 þó S. Þórarinsson hafi í fyrstu
talið líklegt, að eyðing dalsins hafi orðið
um aldamótin 1300.115 116 Sé þetta rétt og
jafnframt tekið tillit til þess, að hér var
eigi um stóran grafreit að ræða og enn-
fremur hlutfallsins milli beinaberkla og
lungnaberkla, mætti álykta, að tíðni sjúk-
dómsins hafi eigi verið litil í þessari sveit
á þeim stutta tíma, sem grafreiturinn hef-
ur verið í notkun. Á hinn bóginn verður
ekkert með vissu fullyrt um tíðni sjúk-
dómsins í landinu öllu á þessum tíma né
um næstu aldir. Það bíður frekari rann-
sókna. Ekkert verður hér fullyrt um, hvort
beinagrind sú, er grafin var upp úr graf-
reit íslensku nýlendunnar að Herjólfsnesi
í Grænlandi, hafi haft einkenni berkla-
*) Grein þessi var rituð að mestu leyti
meðan ég hafði enn á hendi embætti berkla-
yfirlæknis, en þvi starfi gegndi ég til ársloka
1973. Nær hún því aðeins fram til loka sjö-
unda áratugsins.
S. S.
veiki eða ekki, þar sem hún var svo illa
farin.53
Af ýmsum sögulegum heimildum eink-
um 17. og 18. aldar má þó telja nær
víst, að sjúkdómurinn hafi komið fyrir
í landinu öðru hvoru eða jafnvel stöð-
ugt.94 120 118 Þannig er það nálega víst, að
berklaveiki hefur verið í Skálholti, aðal-
menntastofnuninni sunnanlands í tíð Bryn-
jólfs biskups Sveinssonar (1639-1674).
Dóttir hans 22 ára deyr 1663, einu ári
eftir barnsburð, sonur hans 24 ára 1666,
að vísu við nám í Ehglandi, og var bana-
mein hans talið tæring (consumption)48,
þá dó dóttursonur biskups 11 ára árið
1673, að því er best verður séð, en að
vísu samkvæmt ófullkominni sjúkdóms-
lýsingu, úr berklaveiki.24 Fimm börn hafði
biskup áður misst komung og árið 1670
dó kona hans 55 ára að aldri, eigi ósenni-
lega úr berklaveiki. Ekki er heldur loku
fyrir það skotið, að berklaveiki hafi orðið
föður hennar að bana árið 1638 (hæmop-
tysis)3.
Á hinu biskupssetrinu, Hólum í Hjalta-
dal, aðalmenntastofnuninni á Norðurlandi,
virðist líka hafa komið upp berklaveiki.
Árið 1787 andaðist þar Árni biskup Þór-
arinsson aðeins 46 ára að aldri. Verður
tæpast dregið í efa, að dánarorsökin hafi
verið berklaveiki.48
Líklegt má hins vegar telja, að tíðar
landfarsóttir hafi dregið úr fjölda hinna
berklaveiku og allra, er þjáðust af lang-
vinnum sjúkdómum. Þannig má gera ráð
fyrir, að plágan mikla 1402-4 og hin síðari
1495, svo og bólusóttarfaraldrarnir, eink-
um 1707-9 og Móðuharðindin 1783-85 hafi
allt að því útrýmt berklaveikum sjúkling-
um, er kunna að hafa verið fyrir í land-
inu.4(i 139118
Fyrsti háskólalærði læknirinn, Bjarni