Læknablaðið - 15.04.1988, Blaðsíða 28

138
LÆKNABLAÐIÐ
vegna hafa sumir talið að fleiri fengjust til að
svara og gæfu betri upplýsingar, ef spurningum
um áfengi væri blandað innan um aðrar
spurningar. Aðrir hafa ekki talið þetta skipta
neinu og jafnvel ósiðlegt að reyna að fela tilgang
rannsóknar (4).
Af hagkvæmisástæðum reyndum við á sínum
tíma að fá samvinnu við aðra stóra
heilsufarskönnun, en tókst ekki. Hvort tveggja
var, að sá spurningalisti var þegar mjög stór og að
aðstandendur þeirrar könnunar töldu spurningar
um áfengisneyslu fráhrindandi fyrir væntanlega
þátttakendur.
Því var gengið beint til verks með bréflegri
könnun á áfengisneysluvenjum 1972 til 1974.
Svarhlutfallið reyndist um 80% (5), sem telja
verður mjög gott. Með því að bera saman aldurs-
og kyndreifingu þeirra sem svöruðu og ekki
svöruðu, var hægt að gera ráð fyrir að svörin
gæfu góða mynd af áfengisneysluvenjum þess
hóps, sem rannsóknin tók til. Þó kom í ljós við
eftirgrennslan, að hlutfallslega fleiri höfðu leitað
meðferðar í hópnum sem ekki svaraði og einnig
hafði lögreglan haft afskipti af fleirum í þeim
hópi vegna ölvunar á almannafæri (6). Þá er og
augljóst að þeir, sem eru sjúkir og hamlaðir á
annan hátt, hljóta að vera fleiri í hópnum sem
ekki svarar. Þannig verða allar tölur um
misnotkun eða sjúkleika, sem fást fram með
rannsóknum af þessu tagi, lágmarkstölur.
Á árinu 1979 var á ný framkvæmd rannsókn
meðal hópsins sem svaraði 1974 og nú svöruðu
tæp 79% þeirra, sem fengu spurningalista senda
eftir ítrekanir, bæði bréflegar og í gegnum síma
(7). Búast hefði mátt við enn hærra svarhlutfalli
af því að hér var um að ræða fólk, sem áður hafði
verið fúst til þátttöku. Ekki náðist til 6% og 7,5%
neituðu að svara aftur. Um svipað leyti var
framkvæmd önnur könnun á
áfengisneysluvenjum hér á landi sem var hluti af
norrænni könnun á áfengisneysluvenjum (8).
Hún var framkvæmd með nokkud öðrum hætti
og ætlað að tryggja svarendum enn meiri
nafnleynd en fólst í drengskaparloforði þeirra,
sem stóðu að fyrrnefndu rannsóknunum. Þetta
hafði það í för með sér, að ekki var hægt að ítreka
beiðnir um svör sérstaklega til þeirra sem ekki
svöruðu, heldur þurfti að senda öllum hópnum
ítrekunarbréf. Með þessari aðferð fengust ekki
svör nema frá 63% hópsins.
Loks var, eins og áður segir, framkvæmd enn ein
könnun hjá öllum sem voru í upphaflega úrtakinu
1984 og bætt við hlutfallslega jafn mörgum
nýjum í hópinn sem var á aldrinum milli tvítugs
og þrítugs (9). Þrátt fyrir að reynt væri að beita
sömu aðferðum og 1974 til að fá fólk til að svara,
varð svarhlutfallið miklum mun lægra en áður.
Meðal hugsanlegra skýringa á því, hversu lágt
svarhlutfallið var 1984, er almenn tregða fólks til
að taka þátt í spurningalistakönnunum og aukin
varkárni fólks gagnvart ýmis konar hnýsni
rannsóknarmanna og hugsanlega skortur á trausti
til þeirra. Rannsóknin 1972 til 1974 var með
fyrstu meiri háttar rannsóknum hér á landi þar
sem sendir voru spurningalistar í pósti til
tilviljunarúrtaks fólks í þjóðskrá. Síðan hafa
verið framkvæmdar mjög margar kannanir á
vegum ýmissa aðila á hinum ólíkustu efnum þar
sem jafnvel kennarar í framhaldsskólum hafa
fengið nemendum sínum verkefni sem fólgin voru
í því að leita eftir upplýsingum hjá fólki.
Á síðustu árum hafa ýmsir tekið upp
símakannanir, sem eru fljótvirkari en beinar
viðtalskannanir og bréflegar kannanir. Beinar
viðtalskannanir eru mjög kostnaðarsamar, en
símakannanir hins vegar ópersónulegar og veita
fólki ekki svigrúm til umhugsunar og henta illa
fyrir langa spurningalista. Þær henta best til að fá
svör við spurningum, sem eru hnitmiðaðar og
hægt að svara með já eða nei eða einu orði, án
umhugsunar. I nýlegri rannsókn (10) á
mismunandi aðferðum við heilsufarskannanir
kom í Ijós, að aðalmunurinn var að innra
brottfall í bréflegri könnun var meira en í
símakönnun og persónulegu viðtali en kostnaður
við tvær síðari aðferðirnar var mun meiri. í
annarri aðferðafræðilegri athugun kom í ljós, að
spurningum um viðkvæm atriði var frekar svarað
í pósti en í síma eða persónulegu viðtali (11).
Til þess að fá hugmynd um áreiðanleika þeirra
niðurstaðna, sem fengust með póstkönnuninni
1984, voru settar nokkrar spurningar um
áfengisneyslu í spurningavagn Hagvangs í júní til
júlí 1985 og er ætlunin að gera nokkra grein fyrir
þeirri athugun hér og bera saman við
póstkannanirnar.
Við athugun á því hvort dreifing svara við
spurningum um tegundir, magn og tíðni
áfengisneyslu sé eins í könnununum er notað
chi-kvaðrat próf. í sumum dreifingunum eru
einnig reiknuð samtíma vikmörk eftir Bonferoni
ójöfnu (12). Samtíma vikmörk (simultaneous
confidence limits) eru vikmörk á margvíðri
færibreytu (parameter (al, a2, a3,...). Þau taka
tillit til þess að hlutfallið í hverjum hóp er metið