Læknablaðið - 15.11.1989, Síða 62

378
LÆKNABLAÐIÐ
lífi, er frumgrunnur alls réttar. Samfélag
sem byggir á öðru er samfélag réttleysis,
ofbeldis og nauðungar. Ofbeldi kann að vera
nauðsynlegt að einhverju marki til að halda
uppi lögum og reglu. En ofbeldi nakinnar
og miskunnarlausrar valdbeitingar getur ekki
verið frumgrunnur samfélags. Þetta hefur verið
reynt. Niðurstaðan er hyldýpi mannlegrar
niðurlægingar.
Eigi hver sá sem er á lífi rétt til lífsins, þá
ber honum einnig skylda til að varðveita það
líf. Því er það ekki verjandi með neinum
siðfræðirökum að menn taki eigið líf frekar
en annarra. Því er oft haldið fram, að það sé
óverjandi takmörkun á frelsi manna að banna
mönnum að ganga sjálfviljugir í dauðann.
Líftóran í brjóstinu sé eigin eign hvers manns
og hann geti ráðstafað henni að vild. Allt
annað sé brot gegn sjálfsákvörðunarrétti
og viljafrelsi hvers og eins. Vissulega er
frelsi gott. En frelsi sem felst í því að brjóta
gegn siðagrunni eigin lífs og samfélagsins er
misnotkun frelsis. Oheft frelsi er óverjandi.
Frelsi er því aðeins jákvætt gildi, að þess sé
neytt af viti. Við leitum að siðareglum til þess
að finna þær hömlur og takmarkanir á frelsinu
sem hjálpa okkur að nýta það skynsamlega.
Til þess tökum við okkur réttindi og göngumst
undir skyldur, að við getum sagt með góðri
samvizku, að við nýtum frelsið svo sem
snotrum manni sæmir.
Vissulega er hverjum manni frjálst að haga
sér eins og honum þóknast. En sá sem gerir
það, er ekki í húsum hæfur og vafasamt, að
hann teljist allsendis heill. Það er ekki hægt
að réttlæta hvaða athöfn sem er með því að
vitna í einstaklingsfrelsi, eins og það sé víxill
sem megi fylla út með hverju sem er. Fyrsta
frumtakmörkun þess frelsis er, að menn velji
það sem stuðlar að lífi og vemdun þess. Ef til
vill má orða þetta þannig að til þess að vera
siðgæðisvera skuli menn frekar velja það sem
gott er en illt. En þá kemur að hinu erfiðasta
efni sem við er glímt í siðfræði:
Hvað er gott og hvað er illt? Hvar eru
landamærin milli góðs og ills?
Viðleitnin til að finna þau landamæri getur
tekið mið af tvennu: Annað hvort að athöfn
sé góð eða ill í sjálfri sér eða þá að hún
hafi góðar eða illar afleiðingar. Nú er það
svo, að enginn sér afleiðingar gjörða sinna
fyrir. Vegurinn til vítis er varðaður góðum
áformum. Því er erfitt að ákveða það sem
menn gera með því að taka mið af þeim
afleiðingum sem gjörðir manna hafa. Því
lenda þeir menn í vandræðum, sem segja,
að hvaðeina er leyfilegt og siðlegt sem ekki
hefur skaðlegar afleiðingar í för með sér fyrir
gjörandann eða aðra. Framtíðina veit enginn
fyrir. Það er einungis að verki loknu að okkur
verður ljóst, hvaða afleiðingar það hefur í för
með sér. Því væri nær lagi að reyna að meta
hvort gjörðir eru góðar eða illar í sjálfum sér,
hvort viljinn er góður eða vondur.
í reynd er erfitt að meta hvort mönnum
gengur gott eitt til með gjörðum sínum.
Höfuðástæðan fyrir því er sú, að þar er
gjörandinn einn til frásagnar. Við lendum því
í klípu. Það er erfitt að meta inntak gjörðar
út frá afleiðingum hennar. Það er einnig
umhendis að meta inntakið út frá lýsingu á
því sjálfu, því að við vitum ekki, hvort rétt er
frá skýrt.
Hvað er þá til ráða?
Kant leysir þessa klemmu með því að segja,
að hver maður skuli miða gjörðir sínar við
það, að allir aðrir megi haga sér eins, eða
öðruvísi orðað: Hver maður skuli haga sér
eins og hann vill að aðrir hagi sér. Ef sérhver
maður hefur þetta í huga, má vænta samræmis
í félagi manna. Með þessu er ekki gefin upp
formúla fyrir því, hvað hið góða er. Mönnum
er einungis bent á, að það sé hentugra að haga
sér þannig, að segja megi: Mínar gjörðir mega
gjaman verða almenn regla.
Með þessu móti má segja að menn geri rétt.
Eg hef rétt til að haga mér svo sem ég vil að
aðrir hagi sér í minn garð. Svo sem ég vil að
aðrir meiði mig ekki, svo ástunda ég það ekki
að meiða aðra. Ég ber þá virðingu fyrir lífi
þeirra, að ég níðist ekki á þeim, þótt það væri
augljóslega mér í hag.
Með þessu eru lögð drög að skilgreiningu á
hugtakinu réttur. Ég hef rétt til að gera það,
sem rúmast innan þeirra marka, sem þessar
reglur draga. En eftir er að gera nánari grein
fyrir inntaki hugtaksins.
Því hefur verið haldið fram hér, að menn eigi
rétt til að lifa, og að sá réttur sé frumréttur,
sem þarf ekki að rökstyðja. Næsta skref er að
spyrja, hvort menn eigi þá ekki rétt til þess,