Læknablaðið - 15.10.1996, Blaðsíða 53

LÆKNABLAÐIÐ 1996; 82
723
íðorðasafn lækna 82
Hátæknisjúkr ahús
í síðasta pistli var fjallað um
nýyrðið hátæknisjúkrahús og
þann neikvæða blæ sem hugtak-
ið hefur fengið í dægurmálaum-
ræðunni. Þessari dularfullu og
óskilgreindu hátækni er Ijóst og
leynt kennt um stöðugt hækk-
andi útgjöld til heilbrigðismála.
Stolt okkar yfir því, að starfs-
menn og stofnanir hins íslenska
heilbrigðiskerfis séu meðal
þeirra bestu, skal bælt og í stað-
inn vakin sektarkennd til þess
að þjóna þeirri gömlu aftur-
haldskenningu að tæknidraug-
urinn muni von bráðar gleypa
okkur öll, ef ekki með því að ná
stjórn á lífi og líkamsstarfsemi
einstaklinganna, þá með því að
sjúga til sín alla fjármuni okkar
og samfélagsins í heild. Há-
tækni er einnig leidd fram sem
illvígur og tilfinningalaus and-
stæðingur hins mannlega og
meðbróðurlega í umönnun
sjúkra. Það er látið gleymast að
hátæknin (hver sem hún er!) er
ekki annað en tól í hendi þeirra
sem hafa helgað sig þjónustunni
við sjúka og með eiði skuld-
bundið sig til þess að gera það
eitt sem sjúklingum þeirra verði
„til gagns og nytsemdar". Hvað
illt sem um notkun heitisins há-
tæknisjúkrahús má segja, er hitt
þó sennilega enn verra ef á flot
færi sú hugmynd að aðrar stofn-
anir bæri að kenna við Iágtækni!
Tækni og vísindi
Það hefur oft valdið undirrit-
uðum gremju hvernig frétta- og
fjölmiðlamenn fara með orðin
tækni og vísindi þegar þeir end-
ursegja fregnir af erlendum
vettvangi. Oftast er um það að
ræða að talað er um vísindi í
stað tækni og vísindamenn í stað
tæknimanna eða sérfræðinga.
Vera má að þýðendum sé oft
nokkur vorkunn, einkum þegar
þýtt er úr tungumáli sem ekki
gerir skíran greinarmun. Sam-
kvæmt Orðsifjabókinni er fleir-
töluorðið vísindi dregið af lýs-
ingarorðinu vís sem merkir vit-
ur eða áreiðanlegur.
Kvenkynsorðið vísend og hvor-
ugkynsorðið vísendi eru til í
gömlu máli og voru notuð um
kunnáttu og þekkingu, jafnvel
um galdrakunnáttu og fjöl-
kynngi. Vísindi er nú fyrst og
fremst notað á tvo vegu, annars
vegar um það sem einnig má
kalla fræði, lærdóm eða þekk-
ingu (sbr. læknavísindin) og
hins vegar um það sem nefna
má vísindastörf eða vísinda-
rannsóknir. Síðari merkingunni
er vel lýst í íslenskri orðabók
Máls og menningar: athuganir,
rannsóknir gerðar á kerfisbund-
inn, óhlutdrœgan, raunsœjan
hátt til að afla sannrar þekking-
ar, þó betur færi sennilega á því
að þarna kæmi „nýrrar“ í stað
„sannrar". Samkvæmt síðari
merkingunni eru vísindamenn
þeir einir sem fást við öflun
nýrrar þekkingar með því að
gera athuganir, rannsóknir eða
tilraunir á kerfisbundinn og
hlutlægan hátt. Orðið tækni er
einnig notað á tvo vegu, annars
vegar til að lýsa aðferð sem
menn beita í starfi, námi, list
eða íþrótt (sbr. námstækni,
tækni listmálara, tækni spjót-
kastara) og hins vegar til að lýsa
útbúnaði, tækjum eða vélum
sem beitt er í starfi eða við úr-
lausn hagnýtra verkefna.
Tæknimenn eru þá allir þeir
sem nota, fást við eða beita út-
búnaði, tækjum eða vélum á
hagnýtan hátt, og má þá einu
gilda hversu flókin eða háþróuð
tól þeirra eru. Vísindamenn
verða þeir ekki nema þeir noti
búnaðinn til að afla nýrrar
þekkingar með hinni kerfis-
bundnu, óhlutdrægu, vísinda-
legu aðferð. Loks má benda á
að á að enska orðið scientist er
oft notað um sérfræðing á til-
teknu fræðasviði, hvort sem
hann er tæknimaður eða vís-
indamaður.
Umbrotsefni
í 78. pistli var fjallað lítillega
um efnaskipti í framhaldi af
fyrirspurn um íslenskt heiti á
antimetabolite, sem undirritað-
ur lagði til að skyldi heita and-
lífunarefni (Læknablaðið
1996;82:481) til samræmis við þá
hugmynd að metabolite nefndist
lífunarefni. Viðbrögð lækna
hafa enn lítil orðið, en prófessor
Þorkell Jóhannesson sendi þó
kveðju og ljósrit af síðu í einu af
kennsluritum sínum í lyfjafræði.
Þar kemur fram að hann notar
heitið lyfjaumbrot um allarþær
efnabreytingar, er verða á
lyfjasameindum í líkamanum.
A sömu síðu kemur einnig fyrir
hið þægilega heiti umbrotsleið-
ir, sem væntanlega er þýðing á
metabolic pathways. Sam-
kvæmt þessu má nota íslenska
heitið umbrotsefni um þau efni
sem breytast eða verða til við
umbrot (efnabreytingar, efna-
skipti) og er það án efa skiljan-
legra (gagnsærra) en heitið líf-
unarefni. Rökrétt væri þá að
antimetabolite nefndist anduni-
brotsefni, þó fremur stirðlegt
sé.
(Netfang: johannhj@rsp.is)
Jóhann Heiðar Jóhannsson