Kjarninn - 10.10.2013, Blaðsíða 57

T
jón íslenskra lífeyrissjóða í kjölfar efnahags-
hrunsins fyrir fimm árum var minna en
meðaltals tap lífeyrissjóða í OECD-ríkjunum.
Sumir íslenskir lífeyrissjóðir á almennum vinnu-
markaði urðu að bregðast við með því að skerða
lífeyrisréttindi, sem vissulega er alltaf erfitt. Þeir sömu sjóðir
höfðu hins vegar greitt sérstakan lífeyrisauka í góðærinu,
sem nú varð óhjákvæmilega að taka til baka. Lífeyris sjóðir
með ábyrgð ríkis og sveitarfélaga þurftu eðli málsins sam-
kvæmt ekki að skerða lífeyrisréttindin. Lífeyrissjóðir á al-
mennum vinnumarkaði hafa hins vegar greitt verð tryggðan
lífeyri frá hruni. Hækkunin nemur tæplega 30% miðað við
vísitölu neysluverðs, sem er í takt við hækkun launa yfir
sama tímabil.
Íslenska lífeyriskerfið er því öflugt og traust, þrátt fyrir
hrunið haustið 2008. Hrein eign lífeyrissjóða til greiðslu
lífeyris náði því strax árið 2009 að verða meiri en hún var
mest fyrir hrun og var í lok ágúst síðastliðins orðin 2.542
milljarðar króna.
Hrein eign íslenskra lífeyrissjóða nam um 140% af lands-
framleiðslu árið 2012. Einungis í Hollandi var hlutfallið
hærra innan OECD. Í löndunum í sunnanverðri Evrópu er
ástandið skelfilegt þegar litið er til lífeyrissjóðakerfanna.
Eignir lífeyrissjóðanna á Ítalíu eru einungis um 5% af lands-
framleiðslunni og eignir grísku sjóðanna eru ekki mælan-
legar í þessum samanburði.
Ástand lífeyrismála hér á landi er í góðu horfi þegar horft
er til aðsteðjandi vandamála í lífeyriskerfum annarra landa
í Evrópu. Þjóðirnar eru eldri, þ.e.a.s. hlutfall eldra fólks í
saman burði við þá vinnandi er hærra en hér á landi. Fólk fer
fyrr út af vinnumarkaðinum, jafnvel fyrir 60 ára aldurinn, og
þiggur þá oft ríflegar bætur frá almannatryggingum, sem eru
að sliga efnahag marga ríkja. Fjöldamótmæli í Evrópu eru
flest til komin vegna fyrirætlana stjórnvalda um að hækka
eftirlaunaaldurinn, til dæmis upp í 67 ára. Fæðingartíðnin
er líka lægri í Evrópu en hér á landi, sem hefur í för með sér
að svokölluð eftirlaunakreppa er í augsýn erlendis ef ekkert
verður að gert á næstu árum. Allt virðist því leggjast á eitt
að gera lífeyrismálin erfiðari viðfangs hjá flestum löndum
Evrópu en hér hjá okkur Íslendingum.
Vissulega eru ýmsar blikur á lofti hér á landi hvað varðar
framtíð lífeyrissjóðakerfisins ef ekki verður við brugðist. Því
er rétt að hafa varann á og stefna að viðunandi niðurstöðu
í nokkrum álitamálum sem snerta lífeyrissjóðina og upp-
byggingu lífeyriskerfisins.
Fyrsta álitamálið
Í fyrsta lagi þarf að koma í veg fyrir að lífeyrisgreiðslur sjóð-
anna skerði bætur almannatrygginga í þeim mæli sem nú
tíðkast. Frítekjumarkið er of lágt, sem kemur einna harðast
niður á tekjulitlum ellilífeyrisþegum. Þetta samspil lífeyris
Tryggingastofnunar og lífeyrissjóða þarf að laga í eitt skipti
fyrir öll, því núverandi ástand grefur undan vilja fólks til að
greiða í lífeyrissjóði. Að vísu hafa lífeyrissjóðsgreiðslur ekki
lengur áhrif á grunnlífeyri almannatrygginga, sem ber að
fagna, en stjórnvöld hafa í gegnum tíðina gengið allt of langt
í skerðingum bóta almannatrygginga.
Annað álitamálið
Í öðru lagi þarf að samræma eftir því sem kostur er lífeyris-
réttindi opinberra starfsmanna og launþega á almennum
vinnumarkaði. Halli á Lífeyrissjóði starfsmanna ríkisins,
LSR, um síðustu áramót nam alls um 450 milljörðum króna,
þ.e.a.s. heildarskuldbinding sjóðsins umfram eignir. Ef
einungis er litið á áfallna stöðu nam hallinn alls 370 millj-
örðum króna. Þetta er grafalvarleg staða sem versnar með
hverju ári sem líður ef ekki er gripið til viðeigandi ráð-
stafana. Hallinn á LSR og lífeyrissjóðum sveitarfélaga er
áhyggjuefni fyrir alla þjóðina því með þessu ástandi er verið
að velta skattbyrðinni yfir á komandi kynslóðir.
Þriðja álitamálið
Í þriðja lagi þarf að aflétta gjaldeyrishöftunum gagnvart
erlendum fjárfestingum lífeyrissjóðanna. Fjárfestingar-
umhverfi sjóðanna einkennist af gjaldeyrishöftum og fáum
fjárfestingarkostum. Slík einsleitni er hættuleg til lengdar.
Þegar best lét námu erlendar eignir sjóðanna um 33% af
heildareignum en nú er þetta hlutfall komið niður í 22% af
eignunum. Lífeyrissjóðunum er nauðsyn að dreifa áhættunni
með því að fjárfesta erlendis. Íslenskur fjármálamarkaður er
of lítill fyrir lífeyrissjóðina og reyndar eru umsvif sjóðanna
orðin óþægilega mikil á vissum sviðum markaðarins. Hættan
er líka sú að lífeyrissjóðirnir fjárfesti of mikið í ríkisskulda-
bréfum, sem mun hafa þau áhrif að lífeyriskerfið breytir
smám saman um eðli og færist yfir í gegnumstreymiskerfi,
þar sem komandi kynslóðir þurfa að taka á sig greiðslu-
byrðina af lánum hins opinbera. Hitt er líka áhyggjuefni,
vegna þess hve einsleitur markaðurinn er og fjárfestingar-
kostir fáir, að lífeyrissjóðir leiti í áhættusamari innlendar
fjárfestingar. Þegar kemur að því að létta af gjaldeyris-
höftunum verður það væntanlega gert í áföngum gagnvart
fjárfestum. Lífeyrissjóðirnir þurfa í því sambandi að vera
fremstir í þeirri biðröð ef ekki á illa að fara.
Fjórða álitamálið
Í fjórða lagi þarf að huga að því að hugsanlega getur komið
til greina að lækka tryggingafræðilegt vaxtaviðmið lífeyris-
sjóðanna, sem er nú 3,5% umfram vísitölu neysluverðs. Það
mundi hafa í för með sér lækkun á lífeyrisréttindunum á
almennum vinnumarkaði en þó minnst hjá eftirlaunaþegum.
Með vaxtaviðmiði er átt við að sjóðirnir þurfa að meðaltali
að skila 3,5% raunávöxtun til lengri tíma litið. Það er hins
vegar misskilningur þegar talað er um að 3,5% sé ávöxtun-
arkrafa sem sjóðirnir krefjist og vilji ekki undir neinum
kringumstæðum lána á lægri raunvöxtum. Það er rangt og
reyndar fráleitt. Auðvitað verða lífeyrissjóðirnir að sætta sig
við þá raunvexti sem eru í boði hverju sinni, þó svo að þeir
séu lægri en ávöxtunarviðmiðið. Benda má til dæmis á það að
hjá mörgum lífeyrissjóðum eru sjóðfélagalán nú með lægri
raunvöxtum en sem nemur umræddu vaxtaviðmiði.
Ef litið er til síðustu tuttugu ára hefur raunávöxtun
lífeyris sjóðanna verið jákvæð í sextán ár en neikvæð í
einungis fjögur ár. Af þessum sextán árum hefur raun-
ávöxtun lífeyrissjóðanna verið umfram 3,5% alls tólf sinnum
og í fyrra var til dæmis hrein raunávöxtunin sjóðanna sam-
kvæmt upplýsingum Fjármálaeftirlitsins 7,3%. Okkur liggur
því ekkert á að ákveða lækkun vaxtaviðmiðsins í einhverju
fljótræði. Ef kemur til lækkunar á vaxtaviðmiðnu er hyggi-
legast að það verði gert í áföngum.
Fimmta álitamálið
Í fimmta lagi þarf að horfast í augu við þá staðreynd að
lífslíkur landsmanna hafa aukist verulega á umliðnum
árum og mun sú þróun halda áfram, þó svo að það hljóti að
vera einhver takmörk á því hvað meðalævin geti lengst ef
litið er til lengri tíma. Frá árinu 1990 hefur meðalævi 65 ára
karla lengst um 2,4 ár (14%) og kvenna um 1,8 ár (9%). Þetta
er gleðileg þróun en skapar hins vegar ákveðinn vanda hjá
lífeyrissjóðunum, sem greiða ellilífeyri ævilangt. Vegna
lengingar á meðalævi hafa lífeyrisskuldbindingar aukist
um 10%. Við tryggingafræðilega útreikninga hefur þessi
aukalega lífeyrisskuldbinding verið tekin inn í þrepum með
nýjum dánar- og eftirlifanditöflum. Þannig tóku gildi um
síðustu áramót nýjar töflur sem juku lífeyrisskuldbindinguna
um 1% til 1,5%. Hér er reyndar um jákvætt vandamál að ræða,
sem hefur þó neikvæð áhrif á tryggingafræðilega stöðu
lífeyris sjóðanna.
Sjötta álitamálið
Í sjötta og síðasta lagi þarf við mat á eigna- og áhættu-
stýringu lífeyrissjóðanna að taka fullt tillit til pólitískrar
áhættu og skiptir þá litlu hvaða flokkar eru í stjórn hverju
sinni. Við áhættustýringu sjóðanna þarf að taka tillit til nei-
kvæðra áhrifa sem óvissa um mögulegar stjórnvaldsaðgerðir
kann að skapa. Undir þetta falla breytingar á lögum og/eða
reglum um lífeyrissjóðina eða túlkun þeirra sem kunna að
valda verulegum breytingum á starfseminni. Hér má einnig
nefna hugmyndir um breytingar á skattalögum, hvort sem
um er að ræða sérstakan eigna- eða fjármagnstekjuskatt á
sjóðina. Undir þessa áhættu flokkast einnig tjón sem kann
að verða vegna þrýstings frá stjórnvöldum eða öðrum aðilum
sem geta haft neikvæð áhrif á starfsemi sjóðanna. Hér má
t.d. nefna hugmyndir um að sjóðirnir fjárfesti í óarðbærum
verkefnum á vegum hins opinbera, svo og að sjóðirnir gefi
eftir innheimtanlegar kröfur.
Nokkur álitamál
sem þarf að leysa
Álit
Hrafn Magnússon
Fyrrverandi
framkvæmdastjóri
Landssambands
lífeyrissjóða
01/01 kjarninn ÁLit
Kjarninn tekur á móti
aðsendum greinum. Ekki er
tekið við greinum lengri en
700 orð. Mynd af höfundi
verður að fylgja.
Sendið greinar á
ritstjorn@kjarninn.is