Kjarninn - 10.10.2013, Blaðsíða 62

T
jáningarfrelsið er ein af grundvallarstoðum
lýðræðisins. Það er verndað í 73. gr. stjórnarskrár
og 10. gr. Mannréttindasáttmála Evrópu sem
lögfestur er á Íslandi. Tjáningarfrelsið er vissu-
lega ekki takmarkalaust enda gera bæði ákvæðin
ráð fyrir að takmarka megi tjáningu, að tilteknum skilyrðum
uppfylltum. Skv. 3. mgr. 73. gr. stjórnarskrár eru þau skilyrði
sett að tjáningarfrelsinu megi aðeins setja skorður „með
lögum, í þágu allsherjarreglu eða öryggis ríkisins, til verndar
heilsu eða siðgæði manna eða vegna réttinda eða mannorðs
annarra, enda teljist þær [takmarkanir] nauðsynlegar og
samrýmist lýðræðishefðum“.
Mannréttindadómstóll Evrópu hefur gengið afar langt
í að vernda tjáningarfrelsi, sumir myndu jafnvel halda því
fram að Mannréttindadómstóllinn gangi jafnvel lengra en
Hæstiréttur Íslands enda hefur dómstóllinn fellt áfellisdóma
yfir íslenska ríkinu fyrir tjáningarfrelsisbrot, nú seinast með
tveimur dómum sumarið 2012 í máli Erlu Hlynsdóttur og
Bjarkar Eiðsdóttur.
Til eru stef sem dómstóllinn endurtekur ítrekað í slíkum
málum, m.a. að tjáningu sem móðgar, hneykslar og raskar
hugarró þurfi einnig að vernda (e. offend, shock, disturb)
enda þurfi óumdeild tjáning síður á vernd að halda en
umdeild tjáning.
En Mannréttindadómstóllinn dregur vissulega línuna
og ein tegund tjáningar sem dómstóllinn hefur ítrekað
heimilað takmarkanir á er svokallaður hatursáróður (e. hate
speech). En hvað fellur undir hatursáróður? Mannréttinda-
dómstóllinn hefur t.a.m. fjallað um hugtakið í dómi sínum
í máli Erbakan gegn Tyrklandi (6. júlí 2006, málsgrein 56)
á eftirfarandi máta í lauslegri þýðingu höfundar: „haturs-
áróður sé tjáning sem dreifir, hvetur til, stuðlar að eða rétt-
lætir hatur sem byggist á skorti á umburðarlyndi“.
Þegar dómstóllinn leggur mat sitt á það hvort tiltekin
tjáning teljist hatursáróður vegast á tvenns konar sjónar-
mið. Annars vegar rétturinn til að móðga, hneyksla og
raska hugarró og hins vegar hvort um sé að ræða raunveru-
lega og alvarlega hvatningu til öfga eða ofstækis, sér í lagi
gegn tilteknum þjóðfélagshópum. Dómstóllinn hefur t.a.m.
bannað hatursáróður á grundvelli kynþáttar (t.d. Vona gegn
Ungverjalandi, Féret gegn Belgíu), trúar (t.d. Pavel Ivanov
gegn Rússlandi, Norwood gegn Bretlandi) og kynhneigðar
(t.d. Vejdeland o.fl. gegn Svíþjóð).
Hvað varðar hatursáróður vegna kynhneigðar er áhuga-
vert að skoða dóm Mannréttindadómstólsins í máli Vejdeland
o.fl. gegn Svíþjóð (9. febrúar 2012).
Í Svíþjóð voru tilteknir einstaklingar dæmdir fyrir
að dreifa áróðri gegn samkynhneigðum til efri árganga
grunnskóla barna í nafni samtaka sem nefndust National
Youth. Áróðrinum var dreift í bæklingum og var fjöldi
dreifðra bæklinga um 100 eintök. Sænskir dómstólar
töldu réttlætanlegt að takmarka slíka tjáningu og var
Mannréttinda dómstóllinn slíku mati sammála. Áróðurinn
innihélt þrjár meginfullyrðingar sem dómstóllinn taldi til
hatursáróðurs: Í fyrsta lagi að samkynhneigð væri afbrigði-
leg kynferðisleg hneigð („deviant sexual proclivity“). Í öðru
lagi að samkynhneigð hefði siðferðilega skemmandi áhrif á
þjóðfélagið („a morally destructive effect on the substance of
society“) og að samkynhneigð bæri ábyrgð á þróun alnæmis.
Þeir einstaklingar sem dreifðu þessum hatursáróðri í nafni
National Youth héldu því fram að það væri ekki tilgangur
tjáningarinnar að tjá fyrirlitningu fyrir samkynhneigðum
sem þjóðfélagshópi heldur væri tilgangurinn að hefja rök-
ræður um skort á hlutlægni í kennslu í sænskum skólum.
Jafnvel þó svo að bæklingarnir teldust ekki innihalda beina
hvatningu til að fremja hatursfulla verknaði taldi dóm-
stóllinn tjáninguna samt sem áður innihalda alvarlegar og
fordómafullar staðhæfingar. Dómstóllinn lagði áherslu á að
mismunun á grundvelli kynhneigðar væri jafn alvarleg og
mismunun á grundvelli kynþáttar, uppruna eða litarháttar.
Sænska ríkinu hefði því verið heimilt að takmarka tján-
inguna á þann máta sem gert var.
Hatursáróður getur jafnvel talist refsiverður ef í honum
felst opinber árás á mann eða hóp manna með háði, rógi,
smánun, ógnun eða á annan hátt, vegna þjóðernis þeirra,
litarháttar, kynþáttar, trúarbragða eða kynhneigðar.
Nærtækast er að vísa til dóms Hæstaréttar nr. 461/2001
þar sem maður var dæmdur til refsingar fyrir að hafa brotið
gegn nefndu ákvæði í blaðaviðtali sem beindist gegn hópi
ónafngreindra manna vegna þjóðernis, litarháttar og kyn-
þáttar. Í niðurstöðu Hæstaréttar er að finna eftirfarandi
umfjöllun:
Andspænis tjáningarfrelsi ákærða stendur réttur manna
til þess að þurfa ekki að þola árásir vegna þjóðernis þeirra,
litarháttar eða kynþáttar, sem varinn er af 233. gr. a al-
mennra hegningarlaga með síðari breytingum, sbr. 1. mgr.
65. gr. stjórnarskrárinnar. Verður þannig að meta, eins og
héraðsdómari hefur gert, hvort gangi framar, frelsi hans
samkvæmt 2. mgr., sbr. 3. mgr. 73. gr. stjórnarskrárinnar til
að láta ummælin uppi í opinberri umræðu eða réttur þeirra
sem fyrir atlögum hans verða, án þess að hafa nokkuð til
þess unnið.
Niðurstaða réttarins var sú að alhæfingar mannsins væru
ekki studdar neinum rökum, enda væru vandfundin rök
fyrir yfirburðum á grundvelli kynþáttar. Voru ummæli þau
sem ákært var fyrir virt í samhengi við viðtalið í heild og
komst þá rétturinn að þeirri niðurstöðu að með ummælunum
hefði maðurinn leitast við að upphefja hvíta menn á kostnað
manna af öðrum litarhætti með háði, rógi og smánun. Var
manninum dæmd refsing fyrir ummælin.
Með vísan til ofangreinds dómafordæmis MDE í máli
Vejdelands o.fl. gegn Svíþjóð og ofangreinds dóms Hæsta-
réttar um að vandfundin séu rök fyrir yfirburðum á grund-
velli m.a. kynþáttar (eða kynhneigðar) má huga að boðskap
Franklins Graham, bandarísks sjónvarpspredikara sem fyrir
skemmstu var fenginn til að tala á opinberri trúarhátíð í
Reykjavík, Hátíð vonar. Þrátt fyrir áskoranir hafnaði Þjóð-
kirkjan því að endurskoða aðkomu sína að þeirri samkomu,
þó að þessi aðalræðumaður hátíðarinnar, Franklin Graham,
væri þekktur fyrir fullyrðingar um að ekki væri rétt að heim-
ila samkynhneigðum að ganga í hjúskap þar sem hjónaband
ætti einungis að vera á milli karlmanns og konu. Vaknar
því sú spurning hvort boðskapur Franklin Grahams fari yfir
mörk leyfilegrar tjáningar og inn á sprengjusvæði haturs-
áróðurs sem heimilt er að takmarka. Bent er á að unnt er að
nálgast ummæli Grahams á bloggsíðu hans, hvar mikið er
fjallað um samkynhneigð. Sú spurning vaknar hversu langt
megi ganga í að breiða út þann boðskap að samkynhneigð sé
ekki Guði þóknanleg og að samkynhneigðir eigi ekki að eiga
sama rétt og aðrir til að ganga í hjúskap. Er slíkur boðskapur
heimil tjáning eða hatursáróður ef yfir tiltekna línu er farið?
Vísbendingu um það hversu langt sé heimilt að ganga í slík-
um boðskap er m.a. að finna í nefndum dómi MDE.
Þegar af þeirri ástæðu má brýna fyrir Þjóðkirkju Íslands,
sem er ríkiskirkja, að gæta að því hvers konar samkomur
kirkjan kýs að eiga aðkomu að eða auglýsa, sér í lagi hvað
varðar samkomur þar sem aðalræðumaðurinn er þekktur að
því að tala fyrir mismunun gagnvart samkynhneigðum.
Hvað er
hatursáróður?
Álit
Sigríður Rut
Júlíusdóttir
Hæstaréttarlögmaður
01/01 kjarninn Álit