Sagnir - 01.06.1995, Blaðsíða 28

Tckið niðtir skurðgoð í Skálholtsstifti veturinn 1541 — 1548.
greinar og sendi sem umburðarbréf um
allt biskupsdæmið í ársbyijun 1547. Boð-
skapurinn er skýr og urn helga menn og
dóma segir bréfið m.a. þetta:2,i
Þvi að ágirnd kennilýðsins hefir ei að-
eins höndlað tilefni sinnar ágirni út af
stokkum og steinum, heldur og einnig
hefir hún gert af dauðra manna bein-
um verkfæri síns ránsskapar. Hvar fýrir
að upptökur — sem þeir kalla — heil-
agra manna beina, eru ekki annað en
táhrein svik rómverskra byskupa. Og
margir þeirra líkamir eru hér á jarðríki
heiðraðir, hverra sálir að eru greftraðar
í helvíti.
Gat nokkur hugsað sér að sál Þorláks
helga væri hjá djöflinum svo lengi senr
hann hafði verið vinur fólksins í þessu
landi? Það þarf vart að spyija um við-
brögðin við þessari heiftarlegu árás.
Bréfið kennir einnig nýja afstöðu til
líkneskja og helgigripa, eins og krossins í
Kaldaðarnesi. Þessir hlutir eiga aðeins að
minna á fyrirmyndimar.
því þá vér lítum mynd krossins, eða
upprisumynd Kristí, þá jafnsnart kall-
ast oss til minnis heilsusamlegur dauði
Kristi og hans dýrðarleg upprisa.
Hverra hluta minning að er mjög nyt-
samleg og nauðsynleg.
En ef fólk þráast við og heldur áfram að
tigna líkneski „þá skal veraldleg vald-
stjóm í þeim sama stað það í burt taka,
svo ei fremjist skurðgoðavillan“.31
Siðaskipti með handafli
Nú leið tíminn fram eftir vetri en fólkið
hélt uppteknum hætti og fast við sína trú
og siði. Bréfið sem Gissur hafði sent frá
sér hafði engu breytt þar um. Hann var
orðinn heilsutæpur þrátt fýrir ungan ald-
ur32 og þótti væntanlega litill árangur
hafa orðið af Starfi sínu allan þennan
tíma. Það var líklega nóg komið af skrift-
um og tími til að láta verkin tala.
Einn daginn bregður superintendent
sér út í kirkju, gengur rakleitt upp að alt-
arinu og svo er Þorláksskríni dröslað nið-
ur af stallinum og sett til hliðar.33 En
hann kastar ekki beinunum eða rífur
skrínið hvort sem það stafar af ótta við
andóf lýðsins eða kannski af virðingu
fýrir dýrlingnum Þorláki? Er Gissur
kannski ekki alveg búinn að kasta barna-
trúnni? Hvað sem því líður bannar hann
nú öll áheit og ^árgjafir en ekki er víst að
það komi að gagni.
Skömmu síðar skreppur superintend-
ent í reisu til Kaldaðamess og tekur nið-
ur krossinn fræga. Það er reyndar sama
upp á teningnum hér því ekki telur hann
varlegt að eyðileggja þennan helgigrip
eða fara langt með hann frekar en skrínið
og bein Þorláks helga. Hann skilur kross-
inn eftir og ríður heim í Skálholt. ’4
Þar með var lokið tilraunum Gissurar
Einarssonar til að koma á endurmótun
kristindónrsins í Skálholtsstifti. Hann var
orðinn helsjúkur og dó um veturinn.
Einfarinn Gissur Einarsson
Byltingin sem Gissur Einarsson reyndi að
framkvæma i Skálholtsumdæmi á ámn-
um 1540-48 var misheppnuð. Hún var
hallarbylting eins manns með stuðningi
fjarlægs konungsvalds en litlum sem eng-
um að neðan, frá fólkinu sem byggði
landið. Hún fól í sér algert niðurrif rót-
gróinnar menningar og beindist gegn
hugarfari sem var bjargfast í samfélaginu.
Reyndar er hugsanlega rangt að halda
því ffarn að Gissur hafi ætlað sér þá dul
að breyta hér öllu í einu vetfangi. En
trúarleg sannfæring hefur vísast knúið
hann til hertari aðgerða þegar hann fann
að tími hans sjálfs var á þrotum. Þegar
Gissur í lok ferils síns réðist að helgum
mönnum og líkneskjum var það í raun
aðfor að sjálfu fjöreggi trúarinnar meðal
fólksins. Síðustu úrræði hans voru að
færa tvo af mestu helgigripum íslendinga
af stalli og það í bókstaflegri merkingu.
Þær framkvæmdir vom þó aðeins tákn-
rænar; örþrifaráð deyjandi manns sem ef-
laust hefur fundist mögur uppskeran af
sáningu undangenginna ára. Hitt er víst
að Þorláksskrín og Kaldaðameskrossinn
héldu tign sinni og helgi eftir sem áður i
vitund þjóðarinnar.
26 SAGNIR