Sagnir - 01.06.1995, Blaðsíða 31

Sögusvið íslendinga um miðbik 19.
aldar og fram til 1890 er óraveg
frá því að vera glæsilegt. Hver
holskeflan á fætur annarri ríður yfir land-
ið í mynd harðæra, drepsótta og eymdar.
Þá herja sjúkdómamir, sullaveiki og
holdsveiki, á landsmenn og valda mikl-
um manndauða en vanþekking á smitun-
arleiðum þeirra stuðla að útbreiðslu sjúk-
dómanna. Nær engar sóttvarnir eru til
gegn næmum bráðasóttum, þegar frá er
skilið að kúabólusetning var hafin 1802
og lögboðin frá 1810.
Um og eftir 1890 tekur mannfjölda-
línan þó að stefna hratt upp á við. Ymis-
legt olli þessari fólksfjölgun m.a. breyt-
ingar i heilsuvernd skömmu fyrir 1890.
Skottulæknar skera úf
Árið 1874 þegar Islendingar fengu
stjórnarskrána er veitti Alþingi löggjafar-
vald, voru heilbrigðismál hér á landi í
miklum ólestri.2 Á fýrsta löggjafarþing-
inu árið 1875 vom samþykkt lög um
læknaskipun. Urðu læknishéruð þá 20
og var það mikil fjölgun frá því sem áður
hafði verið, því þau höfðu aðeins verið
13.3 Fjölgun lækna hlýtur að hafa valdið
byltingu í læknisþjónustu, einkum í
sveitum landsins. Almenningur hafði til
þessa bætt sér upp læknaskortinn með
því að leita til ólærðra lækna, svokallaðra
skottulækna, og má nærri geta að þar
hafi verið misjafn sauður i mörgu fé.4 I
því sambandi skal nefnt, að til vom sér-
stakir úfskurðamienn sem töldu fólki trú
um „að nauðsyn væri að klippa af úfnum
í krökkum, því það væri óhollt og við-
sjárvert að láta hann halda fullri
lengd . . .“5 Lög um takmörkun á starf-
semi skottulækna vom sett árið 1883, en
þau munu hafa komið að litlu haldi, þar
sem enn var töluverður læknaskortur í
landinu.6
Við hlið lækna og skottulækna störf-
uðu ljósmæður. Landlækni og héraðs-
læknum var falið að kenna ljósmæðra-
efnum. Um miðja 19. öld störfuðu hér á
landi aðeins 34 ljósrriæður sem höfðu
notið kennslu lækna. Þetta leiddi til þess
að við langflestar fæðingar aðstoðuðu
gersamlegar óupplýstir einstaklingar,
konur og einstöku karlar og kvörtuðu
læknar á þessum tíma iðulega undan því
hve illa hafi verið fyrir þessu séð.7 Um
leið og Alþingi tók læknaskipunina fýrir
árið 1875, samþykkti það ný lög um ljós-
mæður. Þau mæltu svo fýrir að ljósmæð-
ur skyldu njóta kennslu og taka próf hjá
landlækni eða héraðslækni. Einnig voru
fýrirmæli um að hækka laun þeirra.8
Stuðlaði þetta að fjölgun ljósmæðra í
landinu.'7
I læknaskipunarlögunum ffá 1875 var
ákvæði um stofnun læknaskóla í Reykja-
vík.10 Islenskir læknanemar höfðu þurft að
sækja menntun sína til Kaupmannahafnar,
en árið 1876 þegar læknaskólinn var stofn-
aður í Reykjavík, fluttist öll almenn
læknakennsla til landsins. Varð það til þess
að læknislærðum mönnum jölgaði smátt
og smátt.11 Læknar þurftu sem áður að fara
erlendis til framhaldsmenntunar.
Árið 1866 var fýrsta sjúkrahúsið reist í
Reykjavík. Nokkrum árum síðar gaf
danskur stórkaupmaður Akureyrarbæ
íbúðarhús til spítalahalds.12
Dularfulla lifrarveikin
Árið 1847 var danskur læknir, Peter
Anton Schleisner, sendur til Islands til
þess að kynna sér heilsufar og heilbrigð-
ismál Islendinga. Hér á landi heyrði hann
mikið talað um hve lifrarveiki væri al-
geng meðal fólks.13 Varð það til þess að
hann fór að rannsaka veikina. Hann
komst að þeirri niðurstöðu, með eigin
athugunum og samtölum við íslenska
lækna, að veikin væri ekki eiginleg lifrar-
veiki. Hún virtist ekki eingöngu vera
bundin við lifrina og væri framkölluð af
sulli. Hann komst einnig að þvi að
nokkrir læknar hefðu við krufningu
fundið sull í líkum. Þá fann Schleisner út
að þessi veiki væri „algengust af öllum
sjúkdómum [á Islandi], því að 6. hver
sjúklingur, sem hann sá . . . hafði þessa
veiki.“14
Þegar Schleisner kom til Danmerkur,
kynnti hann niðurstöður sínar og vöktu
þær mikla athygli. Þar virtist enginn hafa
haft hugmynd um hve veikin var algeng
á Islandi. Schleisner vissi ekki hvernig
sullur kæmist inn í menn og taldi jafnvel
að hann kviknaði þar af sjálfum sér. En
niðurstaða hans varð til þess að læknar og
stjómvöld í Danmörku ákváðu að láta
málið til sín taka. Nokkru áður hafði
þýskum vísindamönnum tekist að rekja
æviferil sullsins og í framhaldi af því
skrifaði danska heilbrigðisráðið Jóni
Thorstensen landlækni og hét því að
veita þeim lækni verðlaun, er gæti skrifað
ritgerð um sullaveikina og orsakir henn-
ar. I svari sínu til danska heilbrigðisráðs-
ins segist Jón telja þetta mikilvægt „en
skorast undan að reyna það sjálfur og
kveðst sannfærður um, að [sullajveikin sé
arfgeng, og telur engar líkur til að nokk-
ur íslenskur læknir sé fær um það, eink-
um vegna bókaskorts og áhaldaþeys-
is] • • .“'5
Nokkmm ámm síðar sendi danska
stjórnin annan lækni til Islands, Harald
Krabbe að nafni. Hann átti að rannsaka
orsakir sullaveikinnar svo hægt yrði að
stemma stigu við henni.16 Krabbe dvald-
ist hér í fimm mánuði við rannsóknir og
komst að eftirfarandi niðurstöðu:
Sullaveikin í mönnum og skepnum
orsakast af blöðruormi. I honum
myndast bandomishausar. Ef þeir
komast ofan í hunda, verða þeir að
bandomium. I bandormum þessum
myndast egg. Ef eggin komast ofan i
maga og þarma á mönnum, kindum
eða nautgripum, losnar unginn úr
egginu, fer út í líkamann og verður að
sulli.17
Krabbe taldi ntenn fá bandomiseggin frá
hundum.18 Hundamir sýktust af því að
éta blöðruorma úr líffæmm sauðfjár.
Lifnaðarhættir Islendinga á þessum tíma
stuðluðu mjög að útbreiðslu veikinnar
þvi slátmn sauðfjár fór fram á bæjum.19
Hundarnir komust auðveldlega í
hráæti sauðfjárins eftir slátmn. Engar ráð-
stafanir vom gerðar til að koma í veg fýr-
ir slíkt þvi menn vissu þá ekkert um
smitunarleiðir sullsins.
Skatti skellt á hunda
Þegar Krabbe hafði fúndið smitunarleið
sullaveikinnar skrifaði hann dönsku dóms-
málastjóminni og benti á leiðir til úrbóta
fýrir Islendinga en þær fólust aðallega i því
að fekka hundum í landinu. I framhaldi af
því fekk danska s jómin Krabbe til að skrifa
bækling um eðli og orsakir veikinnar og lét
útbýta ókeypis til landsmanna.20 Einnig
ákvað stjórnin að útrýma veikinni með
lagaboðum um fekkun hunda. Hinn 25.
júni 1869 var gefin út tilskipun þess efnis
að skattur skyldi lagður á alla óþarfa hunda
í landinu.21 Hreppstjón og fjónr menn úr
hveijum hrepp sem kosnir vom af hrepps-
búum, skyldu árlega ákveða hve marga
SAGNIR 29