Sagnir - 01.06.1995, Síða 38

Sagnir - 01.06.1995, Síða 38
Magnús Hauksson Um sagnfrœði og skáldskap Orðið saga er Qarska margrætt. Það getur bæði þýtt upp- spunna frásögn (lygisögur, ævintýri, skáldsögur o.s.frv.) og frásögn af því sem hefur sannanlega gerst. Enn- fremur merkir það fræðin um fortíðina, sagnfræði, og meira að segja atburði lið- ins tíma, fortíðarveruleikann sjálfan. Þessi merkingarlega breidd orðsins er til muna meiri en samsvarandi hugtaka í ná- grannamálum þar sem verður að nota tvö eða fleiri orð til að spanna öll merkingar- svið orðsins saga. Ef eitthvað er til í því að málið móti hugsunina og skilning mannanna á ver- öldinni er ekki út í hött að álykta að orðið saga valdi nokkru um hvernig Is- lendingar ímynda sér að sambandi sagn- fræði og skáldskapar sé háttað. Ef litið er yfir bókmenntasöguna sýnist mér að ís- lensk frásagnarhefð sé afar raunsæisleg og um leið oft á mörkum hins sanna og uppspunna. Veruleikamyndin er sann- ferðug, kunnugleg, en í bland er fært í stílinn og skáldað. Islendingasögur eru sí- gilt dæmi og áralangar umræður leikra og lærðra um sannleiksgildi þeirra birta í hnotskurn vanda viðtakandans er hann hefur bókmenntaverk af slíkri gerð í höndunum. Aður en efasemdarmenn tóku að rýna í sannfræði Islendingasagna má gera ráð fýrir að hinir saklausu og óspilltu af fræðilegri heimildarýni hafi trúað sögunum í stærstu dráttum. Lengst af lifðu landsmenn að mörgu leyti við svipaða atvinnu- og lífshætti og sögu- hetjurnar, sögusvið margra sagna var hveijum lesanda vel kunnugt og því auð- velt að gera sér í hugarlund atburði og aðstæður. Persónur sagnanna voru liðnir nágrannar og að því skapi nákomnir les- endum. Þessar aðstæður hafa vissulega ýtt undir að Islendingasögur voru lesnar sem sannar sögur. Frá síðari tímum eru sagnaþættir og önnur svokölluð þjóðleg fræði vottur um mjög lifandi munnmæla- og sagnahefð. Henni svipar eflaust að mörgu leyti til þeirrar hefðar er liggur að baki Islend- ingasögunum. Innan um trúverðugar frá- sagnir af atburðum og persónum, sem lifað hafa í minni fólks, er þjóðsagnaefni sem ekki er eins auðvelt að leggja fullan trúnað á. Skrásetjarar þáttanna eru fróð- leikssafnarar sem vilja segja satt og rétt frá — þeir skálda ekki að yfirlögðu ráði — en jafnfranrt er markmið þeirra að safna öllu sem frásagnarvert er. Þeir treysta munn- mælum og heimildarýni þeirra er oft takmörkuð, því má oft sjá með saman- burði við traustari heimildir að þeir fara ekki alltaf alveg rétt með. Þessi bók- menntagrein hefur þróast i tímans rás á þann hátt að ritaðar heimildir eru meira notaðar en af fyrri höfundum og heimildarýni hefur orðið traustari en jafnframt hafa höfundarnir meðvitað tek- ið að beita ýmsum brögðum af kyni skáldskapar sem veldur miklu um að mikið af þessum textum eru mjög læsileg og lífleg sagnfræði — og um leið bók- menntir. Þegar vel er lesið sést að þar er bæði að finna sagnfræðilega traustan fróðleik sem byggir á skjalagögnum og öðrum heimildum og ennfremur skáld- skap sem orðinn er til fyrir innlifun höf- undarins, m.ö.o. það sem gæti verið satt og hefði getað gerst. Þótt íslenskar bókmenntir séu ríkar af verkum sem telja má á mörkum skáld- skapar og sagnfræði, eða öllu heldur hafa í sér blöndu beggja þessara greina, er ekki svo að skilja að Islendingar einir sitji að slíku efni. Orð mín i upphafi um hugtakið saga má ekki skilja svo að að- eins Islendingar eigi við þann vanda að glíma að greina á milli þessara bók- menntaflokka. Þvert á móti hafa spum- ingar um mun skáldskapar og sagnfræði, sannindi og veruleikaendurspeglun bók- mennta af báðum flokkum ögrað fræða- fólki víða um lönd. Ef Ieitað er að aðgreinandi einkennum skáldskapar og sagnfræði dugar skammt að halda því fram að sagnfræðin segi sannar frá fortíðinni en skáldskapurinn. Sannleikur texta getur verið með ýmsu móti; með sannleika verks á ég við hversu nákvæm endurspeglun þess af raunveruleikanum er. Staðhæfingar i sagnfræðitextum eru á misháu alhæfing- arstigi. Fullyrðingar um beinar stað- reyndir (t.d. stað og stund atburðar) eru á lægsta stiginu; ef áreiðanlegar heimildir eru fýrir þeirn á ekki að þurfa að deila um þær. Þær eru staðreynd og ekki und- irorpnar túlkun á sama hátt og staðhæf- ingar á hærra alhæfingarstigi (t.d. um þróunarlínur, tímabilaskiptingu, orsakir, afleiðingar og víðara samhengi). Þeim liggja vissulega vissar heimildir og rök- semdir til grundvallar en slíkar yrðingar byggjast jafhframt ætíð á þekkingar- grunni og menntun sem fýrir er hjá sagnfræðingnum og einstaklingsskoðun- um hans. Skilningur höfundar og for- sendur hljóta alltaf að vera ofin í sérhvern texta. Það á jafnt við um sagnfræðiverk sem skáldskap og annað sem skrifað er. I skáldverkum, t.d. sögulegum skáld- sögum, er sannleikurinn einnig á mis- munandi stigum. I fýrsta lagi eru beinar staðreyndir líkt og í sagnfræðinni. I öðru lagi skal nefna einstök atriði sem koma heim og saman við það sem þekkt er og við best vitum, m.ö.o. þá gætu þau verið sönn þótt við höfum ekki heimildir ná- kvæmlega fýrir þeim sjálfum heldur ef til vill einhveiju hliðstæðu. Saman mynda þessi einstöku atriði veruleikamynd sem lesandinn getur viðurkennt sem trúverð- uga því hún er í samræmi við almenna vitneskju um sögutíma og umhverfi; raunsæið felst m.a. í því að veruleiki skáldverksins er kunnuglegur. I söguleg- unr skáldsögum er þetta stig sannleikans einhver mikilvægasti formþátturinn. Persónur verða að klæðast í samræmi við það sem vitað er um klæðnað á sögu- tíma, hús verða að vera með því lagi sem tíðkaðist, sama er að segja um matar- venjur, atvinnuhætti, siði o.fl. Það til- heyrir einnig í bókmenntaverki að per- sónusköpunin sé sannferðug. Þar reynir á innlifun höfúndar og skilning hans á manneskjunni — því sammannlega. Hvemig bregðast persónur við þeim þrautum sem á vegi þeirra verða í sög- unni? Hvemig hugsa þær? Hveijar eru óskir þeirra og þrár? Hvert vilja þær 36 SAGNIR
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84

x

Sagnir

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Sagnir
https://timarit.is/publication/1025

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.