Sagnir - 01.06.1995, Síða 42

um þetta flókna ferli án þess að geta ein-
hvers staðar í eyðurnar eða greina frá for-
tíðinni án þess að byggja að einhverju
leyti á eigin mati, þá tek ég hatt minn
ofan fyrir honum.
Víkjum þá að sögulegum skáldskap. I
hugum margra eru sagnfræði og bók-
menntir einhvers konar andstæður á
kvarða sem liggur frá hinu sanna til hins
ínryndaða. Sögulegur skáldskapur lendir
einhvers staðar miðsvæðis á þeim kvarða,
sannur að því leyti að
hann styðst að einhveiju
leyti við sögulegar heim-
ildir og sagnfræðilega úr-
vinnslu á þeim en tilbúinn
vegna þess að höfundur
getur gefið hugarflugi sínu
lausan tauminn og jafnvel
gengið á svig við þekktar
sögulegar staðreyndir ef
hann telur það þjóna til-
gangi sínunt. Sögulegur
skáldskapur er geysilega
víðfeðmur og getur
spannað allt frá því að fylgt
sé óhemju nákvæmum og
ströngum sagnfræðilegum
vinnubrögðum til þess að
rétt er tæpt á sögulegum
atburðum til að fella skáld-
skapinn í afmarkað sögu-
legt samhengi. Því má
réttlæta að nær allar bók-
menntir séu sögulegur
skáldskapur, því að jafnvel
huglægasta ljóð sem hefur
enga vísun í markverða at-
burði utan reynslu eða
hugmyndaheims skáldsins,
er þó alltaf vitnisburður
um að ljóð hafi verið ort í
tilteknu samfélagi og getur
þar með orðið söguleg
heimild. Ef sagnfræðin er
skáldskapur, þá gildir ekki
síður að skáldskapur getur orðið efnivið-
ur sagnfræðinnar.’
Athyglisvert er að með tímanum er
stundum farið að líta á ýmsan skáldskap
sem sögulegan, þótt upphaflega hafi
hann verið ritaður sem samtímabók-
menntir. Sem dæmi um þetta má nefna
skáldsögur Dickens sem eru stundum
skoðaðar sem mikilvægur vitnisburður
um kjör alþýðu í miðri iðnbyltingu á
Englandi um miðja 19. öld. Allur skáld-
skapur verður með tíntanum í einhveij-
um skilningi sögulegur. Hinir ærsla-
fengnu gamanleikir Aristófanesar, sem
seint verða kenndir við raunsæi, eru eigi
að síður ntikilvægar sögulegar heimildir
um Aþenu í kringum 400 f.Kr., því að
þar er fjallað um menn og málefni líð-
andi stundar, og þar kemur ýnrislegt frain
sem ekki er vitað út frá öðrum heinrild-
unr. En þrátt fyrir slíkt heimildagildi
bóknrennta ber sagnfræðingunr að sjálf-
sögðu að umgangast þær af gætni því að
þær voru ekki ritaðar í sagnfræðilegum
tilgangi.
Er sagnfræðinni einhver stuðningur af
sögulegum skáldskap? Hið augljósa í því
efni er að sögulegar skáldsögur hafa oft
afþreyingargildi, geta höfðað til leik-
nrannsins og þar með vakið áhuga hans á
fortíðinni.” Þessi alþýðuskírskotun virðist
eitur í beinum sumra púritanskra sagn-
fræðinga senr telja Klíó þar með flekkaða
af fúskurunr. Flestir sagnfræðingar láta sér
þetta þó sennilega í léttu rúmi liggja og
taka þá hyggilegu afstöðu að um tvær
ólíkar aðferðir sé að ræða til að nálgast
sanra viðfangsefni. Bæði sagnfræðin og
sögulegur skáldskapur fjalla um nrann-
lega breytni i fortíðinni en n£gunin er
ólík og sviðin skarast ekki fullkomlega.
Sagnfiæðingurinn fjallar hlutlaust um
viðfangsefni sitt, en skáldið tekst á við
nrannlegar kenndir og hvatir og getur
látið allt hlutleysi lönd og
leið. Takmarkanir sagn-
fræðinnar valda því að hún
getur lítt farið inn á svið
sem við öll viljum forvitn-
ast um: Mannlegt eðii.
Makbeð veitir miklu meiri
innsýn í mannlegt eðli en
þriggja binda verk unr Jón
Sigurðsson án þess að
nokkurri rýrð sé varpað á
sagnfræðina. Hér veltur allt
einfaldlega á afstöðu lesand-
ans og því hverju hann leit-
ar að. Þessi sundurgreining
er þó fjarri því að vera ein-
hlít; fá sagnfræðirit eru svo
klén að gefa ekki einhveija
innsýn í nrannlegt eðli og
flest bóknrenntaverk eiga
sér einhvers konar söguleg-
an ramma. En þar sem bók-
menntirnar leggja miklu
meira upp úr persónulegri
reynslu og mannlegu eðli
standa þær að mörgu leyti
nærri sálfræði og heim-
speki, þótt engan heyri ég
spyija hvort bókmenntir
séu nytsamar eða skaðlegar
þeim greinum.
Fyrir kemur að söguleg-
um skáldsögum sé stillt upp
sem einhvers konar (og
jafnvel óæskilegum) keppi-
nauti sagnfræðirita um lýðhylli. Að mínu
áliti er slíkur samanburður fráleitur.
Markmið sagnfræðinnar er ekki að afla
sér vinsælda, heldur að leita sannleikans.
Hver fer t.d. fram á að stærðfræðirit njóti
vinsælda? Hér er verið að rugla saman
markmiði greinarinnar og vilja þeirra
sem hana stunda. Það er mannlegt að
vilja hljóta viðurkenningu fyrir störf sín
og hana telja surnir sagnfræðingar sig fá
ef rit þeirra hljóta útbreiðslu. En í sjálfu
BjömTh.Björnsson
40 SAGNIR