Sveitarstjórnarmál - 01.12.1942, Blaðsíða 12

34
SVEITARSTJÓRNARMÁL
skil, löggæzla sctt, og voru hrcppsstjórn-
arnienn scrstaklega til ]>ess kjörnir.
IV.
Einhver allra bezta sönnunin fyrir því,
að hrepparnir hafa verið til, þegar tíund-
arlögin voru sett, og þá þegar verið fram-
lærsluhéruð, er sú staðreynd, að % hluti
tíundar, eða fátækratíundin, rann til
hreppsfélagsins, og skiptu hreppsstjórn-
annenn henni milli þurfamanna, en það
voru fátækir hændur, sein vegna mikillar
óinegðar eða annarra þrenginga gátu ekki
séð sér farborða. Ef gert er ráð fvrir, að
hrepparnir hafi verið settir um líkt leyti
og tíundin var lögtekin, eða litln fyrr,
hljóta margar spurningar að risa, sem
erfitt er að svara. Hvernig stendur t. d.
á því, að afréttirnir eru eign hreppanna
víða á iandinu, eða alls staðar þar, sein
svo til hagar, að fjallgöngur heils liyggð-
arlags koma saman, þar sem það liggur
þó í nugum uppi, að skipun fjallskila og
al'rétta hlýtur að hafa farið fram á sið-
ari hluta landnámsaldar? Það er alkunn-
ugt, að hvergi nema á Islandi rann l'á-
tækratíundin til sveitarfélaga. Kirkjan
hafði sjálf meðgerð með fátækratíundina.
Kirkjan sjálf, eða réttara sagt kirkjunnar
menn, skiptu ölmusunuin milli hinna fá-
tæku. Getur þá nokkrum dottið í hug,
að hiskuparnir hafi sjálfir stuðlað að því,
að umráðin með fjórða parti tíundarinn-
ar færu í hendur hændanna með því að
stofna hreppana? Vitanlega hefur Gissur
hiskup óskað eftir því að draga sem mesl
fé og völd í hendur kirkjunnar. í sain-
handi við setningu tíundarlaganna og þó
sérstaklega þess ákvæðis, að fátækratí-
undin gekk til hreppanna, vaknar þessi
spurning: Ároru tíundarlögin í raun og
veru sett á Alþingi? Gat Alþingi eða hafði
það vald til að leggja skatta á þjóðina?
Þessari spurningu svara ég hiklaust neit-
andi. Þegar landsmenn sóru Hákoni kon-
ungi skatt, var það alls ekki gert á Al-
þingi fvrr en búið var að halda þing i
liverju héraði eða þingi, og þar skuld-
hundu hændur sig til að greiða skattinn.
Landsmenn fylgdust ekki heldur að í því
máli, heldur sóru bændur i suinum hér-
uðum skatt nokkru fyrr en aðrir. Á sama
hátt hefur tiundin verið lögtekin. Biskup
hefur á yfirreiðum sinum vfir landið
haldið þing, el' til vill i hverjum hrepp, og
hefur orðið að samþvkkja hana almennt
til þess að hún gæti orðið lög á Alþingi. Á
þeim tíma inálti yfirleitt ekki leggja skatt
á frjálshorna menn, nema með þeirra
eigin sa.mþvkki. Goðarnir höfðu ekkert
Limhoð til að leggja skatta á menn. Hcim-
ildirnar tala aðeins um hlutdeild höfð-
ingjanna i löggjöf þessari, og því hættir
mönnum mjög við að eigna þeim allt og
telja vald þcirra ineira en það var í raun
og veru. Sannleikurinn er þó sá, að vald
höfðingjanna fram á 12. öld var mjög
takmarkað, og veldur inestu um það hið
ágæta skipulag, se.ni íslenzkir hændur
mynduðu strax á landnámsöld, er
lireppaskipulagið komst á. Þessi sjálf-
stjórn og sjálfstæði hreppanna var Iiezla
vörnin gegn ágangi höfðingjanna.
Fram á 12. öld var efnahagurinn mjög
jafn. Fáir stórrikir höfðingjar og tiltölu-
lega margir sjálfstæðir sjálfseignar-
bændur, og það var hin fjölmenna stétt
sjálfseignarhændanna, sein réð lofum og
lögum í landinu. Ríkið hafði svo að
segja engar tekjur, og ríkisvald var í raun
og veru ekki til. Vald goðanna var mjög
takmarkað og samband þeirra við þing-
mennina frjálst. Þetta frjálsa samband
sýnir bezt sjálfstæði hændanna gagnvart
goðunum. Það má telja víst, að goðarnir
hafi ekki haft neinn verulegan hagnað af
þingreiðinni, og sennilega hafa þeir þvert
á móti orðið að leggja fram l'é úr eigin
vasa, því að hégómagirni þeirra og
keppni við stéttarbræður hefur knúið þá
til að sýna mikla rausn. Það iná telja
víst, að á Alþingi hefur oft verið unnið
lítið að stjórnarstörfum, og miklu af
þeim tveim vikum, er þingið stóð yfir,
hefur verið varið i veizluhöld og til að
sinna einkamáluin manna. Störf Alþingis