Helgafell - 01.03.1942, Side 45

GEORG BRANDES
31
mundu nafn hans um aldur og ævi í sögu Danmerkur, þótt hann hefði
aldrei skrifað neitt annað. Því að Meginstraumar Brandesar eru í sögulegum
skilningi merkasta verk hans og hafa skipað honum þann sess í dönskum
bókmenntum, sem enginn fær flæmt hann úr. Hann hefur sjálfur lýst þessu
réttilega í tveimur ljóðlínum, er hann orti um I. bindið:
Et Krigsskrig var den, skulde vække, væbne —
Den vakte Hadet, Bogen blev min Skæbne.
1 þessu örlagariti sínu boðaði hann Dönum nýjan sið, ekki aðeins í skáld-
skap og fagurfræði, heldur á öllum sviðum mannlegra athafna og hugsana,
í trú og siðfræði, í félagslegum og pólitískum efnum. Hann segir í forspjalls-
erindinu þessi stoltu orð: ,,En hvað snertir grundvallarskoðanir mínar, meg-
inreglur og hugmyndir, þá bið ég mér engrar vægðar í þeim efnum. Ef þar
er eitthvað, sem kynni að særa yður, þá verður því ekki breytt. Eg tel það
skyldu mína og sóma, að hylla þær lífsskoðanir, sem ég hef játazt, trúna
á rétt frjálsrar rannsóknar og lokasigur frjálsrar hugsunar". Slík orð höfðu
ekki oft verið töluð í ræðustól háskólans. Menn voru sem þrumu lostnir, og
það var ekki trútt um, að sumum fynndist þau bera vott um skort á akadem-
ískri háttprýði. En í þessum orðum var Brandes allur. 1 þeim var fólgin
stefnuskrá lífs hans. Þau voru upphaf stormsins, sem æsti öldurnar á stöðu-
vatni andlegs lífs á Norðurlöndum.
Nútímamönnum kann að virðast það furðulegt, að fyrirlestrar um
bókmenntaferil Evrópu á fyrri hluta 19. aldar, skyldu koma slíkri
ólgu af stað í Danmörku og Norðurlöndum sem raun varð á. En
hin nýja bókmenntatúlkun Brandesar átti þar sök á. Hann sleit alla
sauma í hinum þrönga stakki fagurfræðinnar, túlkaði bókmenntir í nánu
samhengi við sögulegar og félagslegar aðstæður aldarinnar og komst að
þeirri niðurstöðu, að hið sanna inntak þróunarinnar væri sigurför frelsisins
og mannlegra framfara. Brandes stendur báðum fótum í hugmyndaheimi
hinnar frönsku byltingar; hann hefur tröllatrú á hugmyndum hennar um
frelsi einstaklingsins, bræðralag þjóðanna og þrotlausan þroska mannkyns-
ins. Þessi sögulega bjartsýni Brandesar skipar honum á bekk með hinum
frönsku ,,heimspekingum“ og byltingarmönnum 18. aldar. Og þegar Brandes
lýsir bókmenntum Evrópu á fyrra hluta 19. aldar, verður það frásögn um bar-
áttu byltingarhugmynda við afturhaldið, einstaklings við ríki og þjóðfélag,
frjálsborinnar hugsunar við hugsanaþrældóm kirkju og almenningsálits.
Brandes flutti þennan boðskap af svo ástríðuþrunginni kynngi og logandi
mælsku, að orð hans bárust langt út fyrir veggi danska háskólans. Fyrir-
lestrar hans urðu ein glæsilegasta tjáning hinnar borgaralegu frjálslyndis-
hreyfingar, eins og hún gerðist fyrir byltingarnar 1848. En hin miklu áhrif,