Morgunblaðið - Sunnudagur - 23.12.2012, Blaðsíða 50

50 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 23.12. 2012
B
ók Sigurjóns Magnússonar,
Endimörk heimsins, hlaut til-
nefningu til Íslensku bók-
menntaverðlaunanna í ár. Bókin
er grimm og blóðug. Höfundur
lýsir þeim sögufræga atburði þegar Niku-
lás Rússakeisari er fluttur ásamt fjöl-
skyldu sinni til Jekaterínbúrg í Úralfjöllum
vorið 1918 og tekinn þar af lífi um sum-
arið. Sjálf frásagnaraðferðin vekur athygli
því Sigurjón velur sem sögumann þann ill-
ræmdasta úr aftökusveitinni, Pétur nokk-
urn Jermakov. Tuttugu árum eftir aftök-
una gengur Pétur um húsið þar sem
fangarnir voru geymdir og teknir af lífi
og rekur rás atburðanna fyrir háttsettum
flokksfélögum. Hann iðrast einskis en átel-
ur harðlega aðra úr aftökusveitinni sem
það gerðu og verður leiðsögn þessa kald-
rifjaða sögumanns á köflum býsna óhugn-
anleg, einkum þegar dregur nær endalok-
unum, víganóttinni sjálfri.
Fæðingin er blóðug og kvalafull
Aðspurður hvaða erindi þessi hrollvekjandi
aftaka í fjarlægu landi fyrir um hundrað
árum eigi við okkur í dag segir Sigurjón
það erindi vera allnokkurt. „Það þykir alls
ekki skjóta neitt skökku við að evrópskir
höfundar sæki söguefni í Biblíuna. Það
gerðu Laxness, Thomas Mann, Kazantzakis
og margir aðrir enda liggja þarna rætur
trúar okkar og menningar. Sama finnst
mér að gildi að nokkru um rússnesku
byltinguna. Með henni er lagður grunnur
að pólitískum trúarbrögðum sem urðu víða
ráðandi á 20. öldinni. Þá var um þriðj-
ungur heimsins undir hæl kommúnismans
þegar mest var. Kommúnisminn hafði eins
og allir vita geysileg áhrif hér á Íslandi
þótt hann yrði ekki ofaná í stjórnmálalíf-
inu. En hann var afgerandi í allri póli-
tískri umræðu um áratugaskeið. Og ráð-
andi í menningarlífinu. Nú segi ég í
upphafi bókar minnar: Fæðingin er blóðug
og kvalafull. En ég vil líta á atburðinn í
Jekaterínbúrg sem fæðingu þessarar út-
breiddu alræðishyggju. Í vissum skilningi
að minnsta kosti.“
Kaldastríðssögurnar
Sigurjón hefur áður skrifað tvær skáldsög-
ur um hugsjónabaráttu 20. aldar. Árið
2001 kom út skáldsagan Borgir og eyði-
merkur og fjallaði hún um skáldið Krist-
mann Guðmundsson og þau harðvítugu
átök sem hér geisuðu í menningarlífinu á
dögum kaldastríðsins. Síðari sagan, Útlag-
ar frá árinu 2010, gerist um miðja öldina
og lýsir afdrifum ungs hugsjónamanns sem
fer til náms í Austur-Þýskalandi og kynn-
ist þar veruleika alræðisins af eigin raun.
Í nýju bókinni segir hann hins vegar skil-
ið við fórnarlömb þessarar hugmyndafræði
en snýr sér að hugsjónamanninum sem
geranda. Enda ber sagan undirtitilinn:
Frásögn hugsjónamanns. „Þarna í rúss-
nesku byltingunni er upphafsins að leita,“
segir Sigurjón. „Og þarna kynnumst við
því hvernig hugsjón verður að veruleika. Í
framkvæmd er hún annað og meira en
bara orð á blaði og þá er gjarnan einskis
svifist svo tilgangurinn helgar í raun með-
alið. Þrátt fyrir háleitar hugmyndir er
hugsjónamaðurinn líka oft knúinn áfram af
lágum hvötum ekki síður en háleitum.
Þetta getur verið hefndarþorsti, grimmd,
ótti og raunar hvað sem er. Og þessu er
ég að lýsa með Pétri Jermakov.“
Glæpamaður og hugsjónamaður
Það finnast ekki miklar heimildir um
söguhetju Sigurjóns, en nokkrar þó, og
Sigurjón hefur kynnt sér ævi hans eftir
föngum. Pétur Jermakov gekk til liðs við
bolsévíka 1905 eftir Rauða sunnudaginn,
en sumir hafa þó lýst honum framan af
sem venjulegum glæpamanni fremur en
dæmigerðum byltingarmanni. Hann rændi
fyrirtæki og banka og tók menn af lífi
eftir því sem á þurfti að halda. Um árabil
mátti hann dúsa í fangelsum keisarans og
síðar þrælkunarbúðum í Síberíu þar sem
hann þoldi hrottalega meðferð. En einmitt
vegna þeirrar reynslu naut hann líka sér-
stakrar virðingar innan flokksins. Þegar
hann eftir febrúarbyltinguna 1917 losnaði
úr haldi og sneri aftur til borgarinnar var
honum tekið opnum örmum.
Jekaterínbúrg var þá að verða eitt öfl-
ugasta vígi bolsévíka og þar fékk Pétur
strax foringjastöðu og mannaforráð.
„Nikulás keisari hafði verið fangi bolsé-
víka í rúmt ár þegar hann kom til Jeka-
terínbúrg ásamt fjölskyldu sinni. Sjálfur
vissi hann fyrir að á verri stað var naum-
ast hægt að senda hann, vegna sterkrar
stöðu rauðliða í borginni. Og sá ótti
reyndist ekki ástæðulaus. Ég hugsa samt
að Nikulás hafi ekki verið nægilega ver-
aldarvanur til að gera sér ljóst að bolsév-
isminn hafði alið af sér menn eins og Pét-
ur Jermakov. En því fékk hann að
kynnast.“
Að þekkja illskuna
Sigurjón segist telja sig hafa skilning á
þessum manni en leggur hins vegar á það
áherslu að skáldsagnapersónur verði ekki
til við heimildavinnu, hversu vel sem hún
sé af hendi leyst. „Eitt er að lesa um
illskuna, annað að miðla henni,“ segir
hann. „Skáldsagan, rétt eins og önnur
listaverk, er sprottin af reynslu rithöfund-
arins án þess að fjalla beint um hann
sjálfan. Maður skrifar um það sem maður
þekkir, annað ekki, og illskuna þekki ég.
Annars hefði ég einfaldlega aldrei sett
þessa sögu saman.“
Hugsjónirnar bjóða því heim
að menn vinni óhæfuverk
Pétur Jermankov virðist af lestri bók-
arinnar ekki eiga í neinum vandræðum
með að vinna hvaða óhæfuverk sem er á
þeim forsendum að þau séu til góðs,
grunnurinn að jafnara og betra samfélagi.
Aðspurður hvort svona gæti gerst enn í
dag segir Sigurjón að svona hlutir séu sí-
fellt að gerast. „Hugsjónirnar bjóða því
heim að menn vinni óhæfuverk. Þetta er
að gerast á öllum tímum. Það sem fyrir
mönnum vakir er að koma á einhvers
konar endanlegri skipan mála og eftir það
spyrji enginn neins. Vandinn við þetta er
hins vegar maðurinn sjálfur því hann læt-
ur ekki svo auðveldlega að stjórn. Og þess
vegna rísa alltaf fangabúðir við hlið fyr-
irmyndarsamfélagsins eins og Kundera
sagði á sínum tíma. Fyrir þá sem eru
ekki til fyrirmyndar. Og svo vaxa búðirnar
og vaxa.“
Atburðurinn er upphafið
að hryllingi 20. aldarinnar
Sem dæmi um þetta nefnir Sigurjón sum
þeirra ríkja þar sem íslamistar ráða ríkj-
um. Fréttir sem þaðan berist séu hroll-
vekjandi vegna þess að maðurinn sé þar
til fyrir kerfið en ekki öfugt. „En einmitt
þannig sáu margir ástandið í Rússlandi
eftir byltinguna,“ bætir hann við. „Mönn-
um ofbauð ekki hugmyndin um jöfnuð og
frelsi undirokaðra þjóðfélagshópa heldur
lögleysan og skefjalaust ofbeldið. En það
allt kristallaðist í atburðinum sem ég lýsi
í bókinni og vegna þess höfðar hann ef til
vill svo sterkt til margra enn í dag. Svo
er líka fleira í sambandi við þennan at-
burð sem gerir hann nútímalegan og ýms-
um hefur orðið starsýnt á. Ekki síst fram-
kvæmdin. Þessi ómarkvissa og subbulega
framganga í dimmu kjallaraherbergi er svo
gerólík því hvernig kóngar og keisarar
fyrri tíðar voru teknir af lífi en vísar jafn-
framt leiðina til nútímans. Og þá ekki síð-
ur leyndin og pukrið í kringum þetta og
svo yfirklórið eftirá. Með þessari aftöku
erum við þannig á vissan hátt leidd inn í
nútímann. Frægur sagnfræðingur hefur
kallað þetta upphafið á martröð 20. ald-
arinnar.“
Stríðið stoppaði uppganginn
Sigurjón ræðir áfram um nútímann í sam-
bandi við Nikulás keisara og bendir á að
Ég þekki
illskuna
SÁ ATBURÐUR SEM OFT HEFUR VERIÐ KALLAÐUR UPPHAFIÐ AÐ HRYLL-
INGI 20. ALDARINNAR ER TIL UMFJÖLLUNAR Í ENDIMÖRKUM HEIMSINS,
NÝJUSTU BÓK SIGURJÓNS MAGNÚSSONAR
Börkur Gunnarsson borkur@mbl.is
Sigurjón Magnússon rithöfundur
segir hugsjónirnar bjóða því heim
að menn vinni óhæfuverk.