Morgunblaðið - Sunnudagur - 27.01.2013, Qupperneq 13

27.1. 2013 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 13
og tökum við milljörðum í beinum fjárstuðningi frá ESB til að
aðlaga íslenskar stofnanir og íslenskt stjórnsýslukerfi að sam-
bandinu, nokkuð sem aldrei var látið uppi þegar atkvæða-
greiðslan fór fram. Í ofanálag hefur verið komið á laggirnar
stórri áróðursmiðstöð ESB með sérstökum sendiherra hér á
landi, sem mjög er farinn að gera sig gildandi í íslenskri um-
ræðu og íslenskum innanríkismálum. Hann boðar nú til mik-
illar hátíðar á næstu dögum til að fagna ágæti ESB.“
Þetta er í hróplegu ósamræmi við það sem talað var um í
byrjun, slær Jón föstu. „Þessi ágreiningur speglaðist enn frek-
ar þegar út í umsóknarferlið var komið. Þess var krafist að við
aðlöguðum íslenskan landbúnað og stjórnsýslu í landbúnaði og
jafnvel sjávarútvegi að reglum og skipulagi ESB, en allt
heyrði það undir mitt ráðuneyti. Þá sagði ég: „Nei, við förum
ekki í slíka aðlögun. ESB skal svara því fyrst hvort það veitir
varanlegar undanþágur eða ekki.“ Það vita allir sem vilja vita,
að ESB hefur aldrei lofað varanlegum undanþágum. Þegar ís-
lenskir stjórnmálamenn tala um slíkt þá er það fullkomin
blekking. Þeir vita betur. Enda neitaði ESB að taka við skil-
yrtri umsókn.“
Skilur ekki óttann við þing og þjóð
Í ársbyrjun 2011 hafði ágreiningur um framhald aðildar-
viðræðna magnast. „Svo fór að þeir sem réðu ferðinni í VG, að
ekki sé talað um Samfylkinguna, viku mér úr ríkisstjórn,“ seg-
ir hann. „Alllöngu síðar var fallist á að ég tæki sæti í utanrík-
ismálanefnd. Þar myndaði ég meirihluta með Framsókn og
Sjálfstæðisflokki um að stöðva aðildarferlið og leggja til við
Alþingi að afturkalla umsóknina þar til vilji þjóðarinnar lægi
fyrir. Ég var búinn að leggja tillöguna fram, en þá kom krafa
frá forystu okkar flokks og væntanlega Samfylkingarinnar um
að falla frá þessu, því stórhættulegt væri að tillagan færi inn í
þingið. Til að koma í veg fyrir að nefndin afgreiddi málið samt
frá sér, var mér vikið úr henni. Ljóst varð í hvað stefndi á
þingflokksfundi 2. janúar, sem varð til þess að ég tók end-
anlega ákvörðun um að bjóða mig ekki fram í prófkjörinu.
Þegar því var fylgt eftir af fullri einurð í þingflokknum að ég
færi úr utanríkismálanefnd vegna afstöðu minnar til ESB, sem
er þó í samræmi við stefnu flokksins, varð ljóst að við ættum
ekki samleið í þingflokknum.“
Hann segist ekki skilja af hverju óttinn stafi við að kalla Al-
þingi að borðinu og raunar líka þjóðina. „Ég bara skil það
ekki. Á meðan sökkvum við æ dýpra í þetta ferli. Hingað ber-
ast milljarðar króna í fjármagni og íslenska ríkið ver í það
gríðarlegum fjármunum. Sífellt fleiri stofnanir og einstaklingar
eru orðin háð þessum fjármunum og aukinheldur fer mikil
vinna stjórnsýslunnar í þetta, þannig að aðlögunin gengur sí-
fellt dýpra inn í íslenskt samfélag. ESB er í sjálfu sér alveg
sama hvað ferlið tekur langan tíma og ræður alveg ferðinni,
hvenær það lokar hverjum kafla. Við höfum í sjálfu sér ekkert
um þá vinnu að segja, svo lengi sem við tökum þátt í henni.
Þess vegna tel ég að það eigi að stöðva ferlið og stíga út úr
því. Það er fáránlegt að fara inn í næsta kjörtímabil með málið
opið og það af hálfu flokks sem segist berjast gegn aðild að
ESB. Þetta speglaðist líka í því að ég sat hjá við afgreiðslu
fjárlaga, því ég gat ekki hugsað mér að styðja frumvarp sem
gerði ráð fyrir milljörðum króna í vinnu við ESB- umsókn og
aðlögun og tæki á móti fé frá þessu ríkjasambandi til þess
hreinlega að hafa áhrif á ganga mála hér á landi.“
Hingað og ekki lengra
Spurður um þá gagnrýni sem heyrst hefur á Steingrím J. Sig-
fússon, formann Vinstri grænna, að hann vilji eingöngu raða
já-fólki í kringum sig, svarar Jón með því að skýra frá því að
fella hafi átt Ögmund Jónasson innanríkisráðherra í prófkjöri
VG í Suðvesturkjördæmi. „Þó að allir hafi sama rétt til að
bjóða sig fram, var öllum ljóst að það átti að koma Ögmundi
út. Þannig að þetta er réttmæt gagnrýni. Steingrímur verður
að svara þessu sjálfur, en ég held að það megi vel segja að
dæmin tali sínu máli. Hvað með mann eins og Atla Gíslason?
Hann hefur starfað í vinstri pólitík í áratugi, verið leiðandi í
verkalýðsmálum, umhverfismálum og stutt félagsleg sjónarmið
lögfræðilega sem málflutningsmaður með yfirburðaþekkingu
og reynslu. Að hann skuli finna sig knúinn til að yfirgefa
flokkinn, ásamt fleirum sem ég nefndi áðan, sýnir að eitthvað
er ekki í lagi. Það þýðir ekkert að halda öðru fram. Hér var
ráðist gegn fólki með mikla þekkingu og reynslu, baráttu-
jöxlum sem segja: Hingað og ekki lengra!“
Þótt oft þurfi að semja í samstarfi við aðra má ekki hverfa
frá grunngildunum. Ágreiningur innan þingflokksins kom fram
á fleiri sviðum. „Mér finnst alltof harkalega gengið fram í nið-
urskurði til velferðar- og heilbrigðismála. Þar er hrunið engin
afsökun, því fyrst og fremst er tekist á um forgangsröðun.
Niðurskurður á heilbrigðisstofnunum, jafnvel 40% á ári, er
óverjandi. Sem betur fer náðist nokkuð af því til baka með
harðvítugri baráttu, bæði af okkar hálfu og fólks vítt og breitt
um landið, þúsunda sem mótmæltu með undirskriftum og
kröfugöngu.
Nú síðast átti að krefja RARIK og Orkubú Vestfjarða um
að greiða hundruð milljóna í arð í ríkissjóð. Á meðan berjast
þessar dreifbýlisveitur við að endurnýja raflagnir og halda
niðri kostnaði við dreifingu rafmagns, en raforkukostnaður er
30-40% hærri í dreifbýlinu. Þetta gengur fullkomlega gegn
stefnu VG, enda börðumst við gegn því á sínum tíma að
ákvæði um að ríkið mætti taka út arð yrði sett í lögin. Sam-
tímis hefur ríkið ekki staðið við það sem lofað var við setningu
raforkulaganna árið 2003, að jafna raforkukostnað og húshit-
unarkostnað um landið. Þetta finnst mér spegla allt aðra sýn
en þá sem ég hef hvað varðar forgangsröðun og hugmynda-
fræði.“
Stjórnarskrá breytt með handafli og hnefarétti
Og Jón er ómyrkur í máli um vinnubrögðin í kringum breyt-
ingar á stjórnarskránni. „Þegar stjórnlagaþing var kosið var
landið gert að einu kosningasvæði, sem gerði það að verkum
að einungis þrír hinna kosnu voru með lögheimili utan höf-
uðborgarsvæðisins. Það sýndi veikleika málsins í upphafi og
skapaði fullkomna vantrú gagnvart þessu verki.
Enda hefur komið í ljós að margar tillögurnar miða ann-
arsvegar að því að rýra hlut landsbyggðarinnar á þingi með
beinum hætti og skerða fullveldið. Nú skal breyta stjórn-
arskránni þannig að hún sé ekki hemill á að við göngum í
ESB. Það átti líka að gera aðför að þjóðkirkjunni, en sem bet-
ur fer var kosið um það sérstaklega og þó að einungis brot af
þjóðinni tæki þátt var stuðningur við þjóðkirkjuna afdráttar-
laus.
Það á að vanda til vinnu við stjórnarskrána, ekki hlaupa til
með offorsi. Maður rekur hana ekki í gegnum þingið og ofan í
þjóðina með handafli og hnefarétti – alls ekki. Það á að vera
erfitt að breyta stjórnarskrá. Ég er þó sammála því að rýmka
fyrir þjóðaratkvæðagreiðslum um einstök mál, og einnig á
þjóðin að geta krafist þjóðaratkvæðagreiðslu um þjóðréttar-
legar skuldbindingar. Eru það ekki einmitt þær ákvarðanir
sem eru þjóðinni mikilvægastar?“
Jóhanna varð æf yfir því
Þegar Jóni var vísað úr ráðherrastól sagði Jóhanna Sigurð-
ardóttir forsætisráðherra að hann hefði dregið lappirnar í
sjávarútvegsmálum og skipaði ráðherranefnd undir stjórn
Guðbjarts Hannessonar sem átti að skila af sér 15. desember.
Ekkert bólar á niðurstöðu úr þeirri vinnu.
„Jóhanna sagði að ég hefði brugðist öllum mögulegum trún-
aði og setti málið í nefnd, en ég held að það hafi verið af því
að ég var búinn að vinna hættulega gott frumvarp, sem gat
náðst sátt um. Ég var alltaf andvígur hækkun á veiðigjaldinu,
maður fer ekki samtímis í kerfisbreytingar og stórhækkar
veiðigjald. Það verður að velja. Bæði Samfylkingin og Stein-
grímur voru að hugsa um ríkissjóð, en ég var að hugsa um
byggðirnar. Ég vildi setja þak á hlutfallslega stærð útgerðar-
fyrirtækja, takmarka krosseignatengsl og treysta þannig
dreifða útgerð og fiskvinnslu í landinu og binda það sjávar-
byggðunum.“
Og Jón segir allar ákvarðanir sínar sem sjávarútvegs-
ráðherra standast gagnrýni, þó að þær hafi verið umdeildar á
sínum tíma, en hann var meðal annars gagnrýndur fyrir að
brjóta gegn stöðugleikasáttmálanum, þar sem kveðið var á um
að ekki yrði hróflað við fiskveiðistjórnunarkerfinu. „Þetta voru
töluverðar breytingar og lutu að strandveiðum, fleiri byggða-
tengdum aðgerðum, veiðum á skötusel og því að losa hluta af
síldinni úr kvótakerfinu, þannig að bátarnir á Breiðafirði
fengju aftur heimild til að veiða síld.“
Það voru líka átök í kringum makrílveiðarnar. „Ég tók
ákvörðun um að Íslendingar fengju svona mikla hlutdeild í
markíl. Jóhanna varð æf yfir því, þetta truflaði jú ESB-
umsóknina, en gert var gert. Hún gat auðvitað ekki lamið það
til baka gagnvart þjóðinni. Ég deildi veiðiheimildum á alla
bátaflokka og skikkaði alla til fullvinnslu á aflanum til mann-
eldis. Ég mundi vilja deila enn meira út á minni bátana sem
koma með aflann til vinnslu í land. Þetta var skemmtilegur
tími,“ segir hann og hlær. „Nú situr ríkisstjórnin uppi með
þetta og ég hef stundum velt fyrir mér hvort ég hefði átt að
fara enn hærra með magnið í byrjun, en ég þorði það ekki.“
Hann verður kíminn.
„Viltu hákarl?“
Blaðamaður hikar.
„En konan vill ekki að ég borði hann inni í stofu,“ bætir
hann við.
– Hvar borðarðu hann?
„Úti á stétt,“ svarar hann og hlær. Og hann segir grundvall-
armál að standa við bakið á íslenskri matvælaframleiðslu.
„Ekki síst í ljósi hrunsins þegar ekki var víst að við hefðum
gjaldeyri til að flytja inn mat. Íslendingar eru betur í stakk
búnir en önnur lönd til að takast á við efnahagslega holskeflu
af því að hér eru sterkir grunnatvinnuvegir sem byggjast á
framleiðslu. Það hvernig við nýtum náttúruauðlindir okkar í
landbúnaði og sjávarútvegi hefur einnig gert okkur kleift að
móta umgjörðina um ferðamálin.“
Unga fólkið fór verst út úr hruninu
Jón hefur áhyggjur af ungu fólki, sem hann segir fara verst
út úr hruninu. „Það er nýbúið að stofna heimili, er með ung
börn, há námslán, mikinn leikskóla- og húsnæðiskostnað í
formi lána sem rjúka upp úr öllu valdi í gegnum verðtrygg-
ingu eða gengisfall. Það er þetta fólk sem hefur tekið á sig
stóra skellinn í þessu efnahagshruni – eins ósanngjarnt og það
er. Það hefur ekki verið leiðrétt. Þetta er sá hópur fólks, sem
lokið hefur skólagöngu og er að hasla sér völl á fjölbreyttum
sviðum atvinnulífsins, en horfir í meira mæli til útlanda. Þarna
hafa stjórnvöld ekki staðið undir væntingum. Það eiga margir
um sárt að binda eftir efnahagshrunið, það hefur komið mis-
hart niður á fólki, en ef maður lítur á eitt aldursbil þjóð-
arinnar, þá er það þessi hópur. Og hann er hundeltur úr öllum
áttum með sköttum og gjöldum, beinum og óbeinum. Ég held
að stjórnvöld hafi ekki forgangsraðað og leiðrétt eins og til
var ætlast. Verðtryggingunni er kennt um, en það þarf að
taka á svona vandamálum með almennum algildum aðferðum
– jafnvel þótt einn njóti þess ef til vill örlítið betur en annar.
Þetta er það alvarlegasta sem fylgir okkur óuppgert inn í
næstu ár.“
Jón er ómyrkur í máli um afstöðu ríkisstjórnarinnar. „Upp-
haflega átti að beita sér fyrir samfélagssátt í þessu máli en
ekki láta erlenda kröfuhafa njóta sérstaks forgangs sem
standa þyrfti vörð um. Við áttum fyrst og fremst að forgangs-
raða í okkar eigin samfélagi. Það var hægt í upphafi, en það
verður æ þyngra eftir því sem lengra líður. Og við stöndum
frammi fyrir því núna að við munum aldrei geta greitt út til
þeirra kröfuhafa, sem eiga bankana og safna upp eignum og
arði. Við munum ekki í sjáanlegri framtíð eignast gjaldeyri til
að kaupa þá út og hleypa þeim úr landi. Sú snjóhengja vofir
yfir okkur, af því að málið var ekki leyst í upphafi eins og
hefði átt að gera.“
Minn harðasti stuðningsmaður
Framtíðin er óráðin, en það er hugur í Jóni. „Eins og mál
hafa þróast, blasir við að fjöldi fólks, kjósendur, hefur orðið
fyrir vonbrigðum með það hvernig forysta VG hefur haldið á
málum. Það er augljóst og þarf ekki stjórnmálaspeking til að
segja það. Ég hef verið hugsjónamaður alla tíð og lagt mitt af
mörkum eftir fremsta megni, sama hvort ég labba í fjörunni
norður í Asparvík, er bóndi í Bjarnarhöfn eða skólastjóri á
Hólum í Hjaltadal. Það eru nákvæmlega sömu hugsjónirnar
sem drífa mig áfram og ég hef lagt mig fram um að vera trúr
þeim. Það er svo annarra að meta hvernig til tekst. Ég mun
að sjálfsögðu sitja á þingi til vors og meta stöðuna eftir því
sem á líður. Í sjálfu sér er ekkert útilokað í þeim efnum, hvort
heldur sem er á þessum vettvangi eða öðrum. Ég ítreka að ég
er með sjálfum mér baráttuglaður maður. Og það mun ég
verða áfram.“
En hvað um framtíð VG sem stjórnmálahreyfingar? „Hug-
sjónirnar og þau gildi sem VG var stofnað um og hefur barist
fyrir standa óbreytt,“ segir Jón, „hvort sem það er síðan sá
flokkur eða einhver annar sem ber þau gildi fram. Við höfum
séð að flokkar hafa komið og farið, gjörbreyst o.s.frv. En
grunngildin verða áfram þau sömu og kalla á sína málsvara.“
Kjörtímabilið hefur ekki aðeins verið Jóni erfitt í stjórnmál-
unum, því hann missti einnig dóttur sína úr veikindum. „Ég
vil ekki blanda persónulegum málum saman við pólitíkina,“
segir hann. „Maður axlar sína pólitísku ábyrgð og persónuleg
mál hafa ekki áhrif þar á. En þetta var engu að síður erfiður
tími. Mér þykir hinsvegar vænt um að stuðningurinn frá fjöl-
skyldunni var alltaf óbreyttur og sterkur. Fjölskyldan hefur
staðið vel saman og þegar dóttir mín var orðin veik var hún
líklega minn harðasti hvatningarmaður í mínu pólitíska starfi.
Það er ljúft að minnast þess, þó að söknuðurinn sé mikill.“
Hann þagnar.
„Þá sér maður hvað skiptir máli í lífinu og hvað á að hafa
forgang. Það er einmitt ánægjulegt að dóttir mín átti son,
yndislega fallegan strák, sem er uppalinn að miklu leyti inni á
okkar heimili og er einmitt að koma til okkar núna á eftir.
Hann verður hér um helgina. Börnin og barnabörnin, það eru
komin sjö barnabörn, þau eru náttúrlega augasteinarnir, ekki
satt? Þannig að þegar upp er staðið er það fjölskyldan, nán-
ustu ættingjar, börn og barnabörn sem skipta gríðarlega
miklu máli og til þeirra sækir maður styrk til að takast á við
viðfangsefni á öðrum vettvangi. Ég er lánsamur í þeim efn-
um.“
* „Ég nefni sem dæmi að mínir nánustu samherjar hafaflestir horfið á braut, Atli Gíslason, Ásmundur EinarDaðason, Lilja Mósesdóttir og allir vita hvernig komið var fram
við Guðfríði Lilju Grétarsdóttur, þá miklu hugsjóna- og bar-
áttukonu, sem að síðustu sagði af sér þingmennsku. Það þýðir
ekkert að segja að þau hafi horfið á braut – af því bara.“