Morgunblaðið - Sunnudagur - 15.09.2013, Blaðsíða 23

15.9. 2013 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 23
A
DHD er skammstöfun úr ensku
(attention deficit hyperactivity dis-
order) sem þýða má á íslensku
sem athyglis- og ofvirkniröskun.
ADHD er röskun í taugakerfi barna og
þróast með aldrinum en hverfur ekki eins og
áður var talið. Ýmsar faraldsfræðilegar rann-
sóknir á almennu þýði sýna 5-10% algengi
ADHD hjá börnum og unglingum og að hjá
um helmingi þeirra (30-70%) þróist einkenni
sem hafi veruleg hamlandi einkenni á ung-
lings- og fullorðinsaldri. Það geta því allt að
7.000 Íslendingar á fullorðinsaldri verið með
röskunina, fleiri karlmenn en konur en þó er
talið að stúlkur séu vangreindar.
Margir lifa með ADHD án þess að það
hafi veruleg áhrif á líf þeirra og það er einn-
ig þekkt að afreksfólk getur haft einkennin
og að þau hafi jafnvel jákvæð áhrif. En vand-
inn sem fylgir einkennunum er þó óumflýj-
anlegur hjá flestum, sérstaklega ef hann hef-
ur ekki verið meðhöndlaður strax í æsku.
Athyglisbrestur, ofvirkni og hvatvísi eru höf-
uðeinkenni ADHD en athyglisbrestur getur
verið til staðar án þess að hin tvö einkennin
fylgi. Er þá erfiðara að greina vandann sem
oft kemur ekki í ljós hjá börnum fyrr en
námserfiðleikar láta á sér kræla. Munurinn á
þeim sem hefur röskunina og þeim sem finn-
ur öðru hvoru fyrir athyglisbresti er að sá
fyrrnefndi er alltaf með einkennin og það
þarf m.a. að hafa í huga við greininguna. Það
sama á við um hvatvísina og ofvirknina því
aðrir sjúkdómar geta líka verið orsökin fyrir
einkennunum.
Hægt að hemja ofvirkni
og hvatvísi
Margir með sýnilega ofvirkni, eins og hreyfi-
ofvirkni, losna að hluta eða öllu leyti við hana
á unglingsárum eða geta lært að hemja hana
með árunum. Aðrir halda þó áfram að vera á
iði, eins og með hendur og fætur eða þurfa
sífellt að vera á ferðinni eða með margt á
prjónunum. Flestir upplifa þó áfram ofvirkni
í hugsun og tala oft hratt og mikið. Hvatvísi
er annar vandi sem fullorðnir með ADHD
glíma við. Hún losar um hömlur og getur t.d.
leitt til þess að hinn hvatvísi virðir ekki eðli-
leg mörk í samskiptum, fær kaupæði eða
lendir í fjármálaóreiðu. Röskunin getur einn-
ig lýst sér í spennu og áhættuhegðun af
ýmsu tagi, eins og fíkniefnaneyslu. En eins
og ofvirkni þá getur hvatvísi minnkað eða
orðið minna áberandi með árunum, þar sem
sumir virðast ná að hemja þetta einkenni.
Orsakir ADHD eru ekki þekktar en sterk-
ar vísbendingar eru um bæði erfða,- um-
hverfis- og líffræðiþætti. Sameindaerfða-
fræðirannsóknir sýna breytileika í genum
sem tengjast flutningi eða bindingu tauga-
boðefnisins dópamíns og þá hefur verið talið
að skemmd í djúphnoðum heilans leiði til
taugalífefnafræðilegra frávika sem hafa áhrif
á dópamínframleiðslu í taugaendum. Þá hef-
ur verið sýnt fram á afbrigðilega virkni á
svæðum í framhluta heilans, bæði með tauga-
greiningu og taugasálfræðilegum aðferðum.
Greining ADHD er bæði tímafrek og vanda-
söm. Geðlæknar og sálfræðingar, sem greina
fullorðna með ADHD, eru fáir og biðlistar
langir. Ekki liggja fyrir nægilega góðar upp-
lýsingar um greiningu og meðferð fullorðinna
með ADHD hér á landi og þarf að bæta úr
því.
Lyfjameðferð er áhrifarík
Eins og algengt er með geðraskanir er með-
ferð ADHD ætíð samsett. Lyfjameðferð er
það meðferðarúrræði sem lengst hefur verið
beitt á markvissan hátt og er það úrræði
sem best er stutt með rannsóknum. Lyfja-
meðferð hefur verið umdeild, sérstaklega
vegna þess að sum þeirra eru misnotuð af
fíklum. Meirihluti rannsókna hefur þó sýnt
að lyfjagjöf við ADHD er ekki ávísun á
neyslu fíkniefna hjá þeim sem hafa röskunina
en umræðan um misnotkun hefur reynst
mörgum ADHD-einstaklingum erfið. Notkun
þessara lyfja hér á landi er svipuð og gerist í
Bandaríkjunum en meiri en í flestum Evr-
ópuríkjum. Af örvandi lyfjum er methylp-
henidate langmest notað. Í dag eru skrásett
lyfin Rítalín® og Equazym® sem eru
skammverkandi lyfjaform en Rítalín Uno®
og Concerta® eru langverkandi og þurfa þá
fullorðnir t.d. ekki að taka þau í skóla eða
vinnu.
Fullorðnir einstaklingar leita oftast sjálfir
til fagaðila vegna einkenna sem þeir sjálfir
eða aðstandendur þeirra telja að geti sam-
rýmst ADHD. Einnig er algengt að foreldrar
barna sem nýgreind eru með ADHD óski
eftir mati. Sálfélagsleg meðferð breytir ekki
þeim frávikum í heilastarfi sem eru undirrót
vandans né heldur kjarnaeinkennum. Hún
getur hins vegar dregið úr þeirri hömlun
sem einkennin valda, létt á þeim tilfinn-
ingalega vanda sem mjög oft fylgir ADHD
og bætt aðlögun. Með fræðslu má skerpa vit-
undina hjá þeim sem hafa röskunina um þau
áhrif sem ADHD hefur á daglegt líf. Hug-
ræn atferlismeðferð (HAM) hefur einnig
reynst vel fyrir marga með ADHD sem og
hópmeðferð með öðrum fullorðnum með
ADHD, þar sem fólk getur rofið einangrun
sína.
Heimildir:
http://www.adhd.is/is(skoðað 12.09.2013)
Grétar Sigurbergsson. ADHD hjá full-
orðnum. http://www.adhd.is/is/moya/page/
adhd_fullordnir(skoðað 12.09.2013)
Baldursson G, Magnússon P, Haraldsson
HM, Vinnulag við greiningu og meðferð at-
hyglisbrests með ofvirkni (ADHD). Land-
læknisembættið, 2012 (skoðað 13.09.2013).
Sótt á:http://www.landlaeknir.is/gaedi-og-
eftirlit/heilbrigdisstarfsfolk/klininskar-
leidbeiningar/leidbeiningar/item14931/
ADHD---vinnulag-vid-greiningu-og-medferd
ADHD vangreint hjá fullorðnum
Hljómsveitin ADHD hefur talað um það opinberlega að athyglisbrestur liðsfélaga hafi haft jákvæð áhrif á þeirra tónlistarsköpun.
Morgunblaðið/Golli