Læknablaðið - 15.07.2007, Blaðsíða 47

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐ 200
Lungað úr nóttinni?
Framlag Bibbu á Brávallagötunni rifjaðist upp
við lestur á tilkynningu, sem dreift var á deildir
LSH nýlega. Bibba sýndi okkur að það getur verið
varasamt að skreyta mál sitt með orðum, orðatil-
tækjum eða málsháttum, sem maður hvorki skilur
né kann nógu vel. í umræddri fréttatilkynningu var
því lýst að ákveðinn viðburður yrði skipulagður
þannig að hann tæki „kvöldið og lungað úr nótt-
inni". Hvort þetta orðaval vakti almenna athygli
starfsmanna LSH veit undirritaður reyndar ekki,
en í nánasta umhverfi hans fór af stað umræða um
þessa ambögu. Astæða er til að deila niðurstöðu
hennar með öðrum.
Lungi
Þeim sem þátt tóku í umræðunni var ljóst að rangt
er að nota hvorugkynsnafnorðið lunga í tilgreindri
setningu. Þar hefði átt að nota karlkynsnafn-
orðið lungi og segja í staðinn að viðburðurinn
tæki „kvöldið og lungann úr nóttinni”, Ekki var
öllum þó ljóst hvað orðið lungi merkir. Leitað var
ásjár íslenskrar málstöðvar, sem upplýsti að það
merkti: kjarni, það besta af einhverju. Samkvæmt
Orðsifjabókinni er uppruni óviss, en tengist hugsan-
lega líffærisheitinu lunga og hefur þá upphaflega
merkt það mýksta úr einhverju, sbr. lungamjúkur.
Samkvæmt því er „lunginn" úr einhverju besti hluti
þess, en á síðari árum hefur orðið merkingarleg til-
hliðrun og er lunginn nú gjarnan talinn vera mesti
eða meiri hluti þess sem um er rætt.
Netleit
Undirritaður gerði að bragði einfalda netleit og
fann strax fjölmörg dæmi um notkun karlkyns-
nafnorðsins lungi í nútímamáli. Algengast var að
það væri notað í tengslum við lýsingu á tímabili:
lungann úr deginum, vetrinum, sumrinu, árinu,
öldinni, œvinni eða starfstímanum. Langoftast
var talað um lungann úr slíku tímabili, en einnig
mátti þó finna dæmi um lungann af einhverju, svo
sem lungann af deginum eða lungann af öldinni.
Síðartalda samsetningin kom þó frekar fyrir í um-
ræðu sem ekki fjallaði um ákveðin tímabil: „lung-
ann af athugasemdum mínum”, „lungann af slíkri
sölu” og „lungann afverkum þeirra”. í lýsingum á
íþróttaviðburðum var ýmist talað um lungann af
leiknum eða lungann úr leiknum. Hvað rangt er
eða rétt er í þessu, skal ekki rætt hér, en áhugavert
er að skoða þróun ýmis konar orðanotkunar í
skrifum manna eða daglegu tali.
Jáeindaskönnun
Pétur Hannesson, yfirlæknir á röntgendeild LSH,
sendi fyrirspurn og bað um íslenskt heiti á sam-
settri rannsóknartækni, sem á ensku hefur fengið
heitið positron cmission tomography/computed
tomography (PET/CT) og tilheyrandi sambyggð-
um rannsóknartækjum. Sjálfur hafði hann heyrt
notað heitið jáeindaskanni um fyrra tækið, posi-
tron emission tomograph.
Positron nefnist jáeind í Iðorðasafni lækna og
var undirritaður því fljótur að samþykkja heitið
jáeindaskanni. Rannsóknaraðferðin fær með
sama lagi íslenska heitið jáeindaskönnun.
Samsettu heitin
Það er alltaf álitamál hversu löng og nákvæm
fræðiheiti eiga að vera. íslenska hefðin er sú að
leitast við að hafa hin íslensku heiti stutt, en um leið
gagnsæ og lýsandi. Ekkert er þó að því að geyma
löng og nákvæm heiti í orðabókum til jafns við hin
styttri, en nota liprari styttingar í daglegu starfi.
Samkvæmt því má geyma formlega heitið jáeinda-
skanni og tölvusneiðmyndatæki í Iðorðasafni
lækna, og nota í dagsins önn styttra heitið,
jáeinda- og tölvusneiðtæki. Rannsóknaraðferðin
er á sama hátt nefnd jáeindaskönnun og tölvu-
sneiðmyndataka. Ef til vill má þá í daglegu starfi
tala um að rannsaka innri líffæri með jáeinda- og
tölvusneiðingu.
Tracer
í öðrum tölvupósti barst fyrirspurn um íslenskt
heiti í stað enska nafnorðsins tracer í læknisfræði-
legu samhengi. Ensk-íslensk orðabók Arnar og
Örlygs gefur fimm mismunandi merkingar: 1.
leitarmaður, sá sem rekur feril e-s, eftirgrennslari;
2. eftirlýsing, eftirgrennslan; 3. teikniáhald; 4. glóð-
arkúla, byssukúla með efni sem brennur og skilur
eftir sig slóð; 5. sporefni, t.d. flúrlitur eða geislavirk
samsœta frumefnis, sem notað er til að rekja tiltekið
efnafrœðilegt, líffrœðilegt eða eðlisrœnt ferli. Það
er þessi síðasta merking sem nú er til umræðu.
íðorðasafn lækna geymir samsetninguna tracer
element, sem fær þar íslenska heitið sporefni og er
vafalaust sömu merkingar. Undirritaður treystir
sér ekki til að bæta um betur.
Struma
Frá norskum prófessor barst fyrirspurn um það
í hvaða kyni fræðiheitið struma væri notað á ís-
lensku. Undirritaður kvaðst telja það hvorugkyns,
strúmað, þegar því væri slett í íslensku læknamáli.
Spurt er:Tala einhverjir íslenskir læknar um strúm-
ann?
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
johannhj@landspitali. is
Jóhann Heiðar er læknir
á Landspítala Hringbraut.
Læknablaðið 2007/93 571