Læknablaðið - 15.04.2013, Síða 29

SAGA LÆKNISFRÆÐINNAR
Mynd 6. Bandarísk
fjölstimpla töfluvél af
Stokes-gerð sem var lengi
aðaltöfluvél Lyfjaverslunar
ríkisins. Stimplarnir og
töflumótin með kyrninu í
snúastfyrir rafmagni. Við
heilan snúning skilar vélin
jafnmörgum fullgerðum
töflum og stimplarnir og
mótin eru mörg. (Myndin
tekin í Lyfjafræðisafninu í
NesiU.5. 2012; ÞÞ.)
Fjöldi
600
Ibflur
Mixtúrur
Pillur
m HyHci
- Skímmtar
Mynd 7. Fjöldi töflutegunda sem hér voru í boöi á 6 tilgreindum árum á rúmlcga
50 ára tímabili (1913-65) samkvæmt gildandi lyfjaskrám, lyfjaforskriftasöfnum og
lyfjaverðskrám og Sérlyfjaskrá 1965. Einnigfjöldi mixlúra, pillna, liylkja og skammta
samkvæmt sömu heimildum.
lyfja), þar eð innlend töflugerð var þá enn lítil eða í lágmarki svo
sem áður greinir. Arið 1947 hafði fjöldi einstakra töflutegunda hins
vegar hrapað í um það bil 35% af því sem verið hafði 1934, eða 13
árum fyrr. Fjöldinn óx svo aftur eftir 1950 og náði árið 1965 sama
marki og verið hafði fyrir upphaf síðari heimsstyrjaldarinnar
(mynd 7).
I upphafi tímabilsins voru mixtúrur 47, en hafði fjölgað í 183 í
lok tímabilsins. Vafalaust skiptist fjöldi mixtúra á milli innlendrar
framleiðslu og innfluttra lyfja, einkum sérlyfja. Mixtúrur sam-
kvæmt forskriftarlyfseðli læknis (ordinatio magistralis) eða öðrum
óopinberum forskriftum koma ekki fram í þessari upptalningu
sem tekur einungis til opinberlega skráðra lyfjasamsetninga. Pillur
og hylki voru fá en fór þó fjölgandi yfir tímabilið (voru innan við
10 talsins í hvorum flokki árið 1913, en 30-40 í lok tímabilsins).
Skammtar voru engir skráðir fyrr undir lok tímabilsins.
Lesa má úr mynd 7 að töflur hafi ekki „útrýmt" mixtúrum eða
öðrum eldri lyfjaformum til inntöku í áranna rás. Myndin sýnir
hins vegar ótvírætt að langmestur hluti nýrra lyfja til inntöku
hefur á síðari áratugum komið á markað í formi taflna (fjölgun úr
færri en 10 árið 1913 í 500 árið 1965).
Töflur hafa ýmsa kosti fram yfir önnur lyfjaform til inntöku. Ber
þar fyrst að nefna að töflur eru framleiddar í vélum með háþróaðri
tækni og eru því tiltölulega ódýrar í framleiðslu samanborið við
eldri lyfjaform. Töflur eru skammtað (dosed) lyfjaform með litlum
frávikum í jafnvel mjög litlu magni virkra efna í hverri töflu. Þá
er það ekki síður mikilvægt að unnt er að framleiða töflur þannig
að stýra megi frásogi virkra efna frá meltingarvegi með sérstakri
framleiðslutækni (controlled-release tablets).6 Enn fleiri kosti taflna
mætti og telja. Það er því fullkomlega réttmæt og eðlileg þróun að
ný lyf og lyfjasamsetningar sem ætlaðar eru til inntöku séu fyrst
og fremst sett á markað í formi taflna. Sú hefur og orðið raunin hér
á landi (mynd 7).
Lokaorð
Það vekur athygli hve háþróuð og mikil töflugerð var orðin í
Bandaríkjunum og Bretlandi í lok 19. aldar. Það er líka merkilegt
hve seint dönsk lyfjafyrirtæki (apótek og aðrir lyfjaframleiðendur),
sem vegna menntunarlegra og starfslegra tengsla urðu fyrirmynd
hliðstæðra fyrirtækja á Islandi, tóku við sér í þessum efnum. Það er
jafnframt eftirtektarvert að starfsfólk í dönskum apótekum virðist
beinlínis hafa sett sig upp á móti framleiðslu lyfja í töfluformi.1
Það virðist og hafa verið jákvætt fyrir þróun töflugerðar í Banda-
ríkjunum á 19. öld að læknar hvöttu til framleiðslu á töflum.2
Þegar töflugerð nam land hér á landi, rétt fyrir 1930, voru
keyptar til framleiðslunnar handvirkar og seinvirkar vélar. Það
var fyrst eftir síðari heimsstyrjöldina, er íslenskir lyfjafræðingar
höfðu numið í Bandaríkjunum á stríðsárunum, að skilningur á
nýrri tækni í töflugerð fékk hljómgrunn hér á landi. Heildverslun
Stefáns Thorarensen hf. reið á vaðið eins og áður er nefnt.
Á árabilinu 1913-1965 voru áberandi sveiflur í fjölda töfluteg-
unda á markaði. Höfundar telja að lægðina í fjölda taflna á árunum
kringum síðari heimsstyrjöld sé öðru fremur að rekja til þess að
viðskipti við meginland Evrópu (einkum Danmörku, Noreg og
Þýskaland) lögðust af á þessum árum. Að styrjöld lokinni opnaðist
fyrir viðskipti við þessi markaðslönd á ný og slakinn hvarf (mynd
7). Svipaðar sveiflur virðast og hafa átt við um fjölda stungulyfja
hér á markaði á sama árabili.9 Sveiflur í framboði lyfja af svipuðum
toga og hér ræðir um eru sérstakt og merkilegt rannsóknarefni.
Sögu lyfjaheildsölu (utan apóteka) á íslandi hafa engin skil
verið gerð svo að höfundum sé kunnugt um. Brautryðjandi í inn-
flutningi sérlyfja og heildsölu þeirra var að öllum líkindum dansk-
ur maður sem lengi bjó hér eða var viðloðandi ísland, Svend Aage
Johansen (1895-1980). Hann mun fyrstur hafa auglýst erlend sérlyf
í töfluformi í Læknablaðinu,5 Um störf hans þekkja höfundar fáar
eða engar aðgengilegar heimildir.
Það kemur berlega í ljós af þessum og fyrri skrifum920 hve
heimildir um lyf, lyfjagjafir og lyfjaframleiðslu eru í brotum hér
á landi. Hið sama á raunar einnig við í fleiri löndum. Það er knýj-
LÆKNAblaðið 2013/99 201