Læknablaðið - 15.07.2013, Blaðsíða 40

UMFJÖLLUN O G GREINAR
Hrafn Sveinbjarnarson
- höfðingi, pílagrímur
og læknir
Ráðstefna á Hrafnseyri við Arnarfjörð 24. ágúst 2013
Hrafn Sveinbjarnarson er talinn fyrstur lærðra íslenskra lækna. Hann fæddist að
öllum líkindum 1166 og var af læknum kominn. Hann var miklum mannkostum
búinn, bjó stórbúi á Eyri við Arnarfjörð og var þar goðorðsmaður. Af lækningum
hans fór miklum sögum. Hann nam þær í fyrstu af föður sínum, en síðan fór
hann suðurveg til St. Gilles eða Ilansborgar á Spáni þar sem Jóhannesarriddarar
kenndir við Jóhannes skírara helguðu líf sitt aðhlynningu sjúkra og særðra. Þaðan
fór Hrafn til Rómar og er líkum að því leitt að hann hafi numið við læknaskólann
í Salerno skammt sunnan Rómar, en þar var líklega fyrsti læknaskóli heims, stofn-
aður á 9. öld. Hrafn átti í deilum við Þorvald Vatnsfirðing Snorrason árum saman,
og varð hann Hrafni að bana í mars 1213, fyrir réttum 800 árum. Synir Hrafns
hefndu föðurmorðins 12 árum síðar með því að brenna inni Þorvald Vatnsfirðing.
Ráðstefna um Hrafn verður haldin á Hrafnseyri 24. ágúst n.k. og eru hér að
neðan ágrip erinda sem þar verða flutt. Annar leiðari þessa tölublaðs Læknablaðs-
ins er jafnframt helgaður Hrafni.
Lækningar og sáluhjálp. Um viðhorf til
lækninga í Hrafns sögu Sveinbjarnarsonar
Ásdís Egilsdóttir
Ásamt jarteinum íslensku dýrlinganna er
Hrafns saga Sveinbjarnarsonar mikilvægasta
heimildin um sjúkdóma, lækningar og
viðhorf til lækninga á miðöldum á Is-
landi. í upphafi þeirrar gerðar Hrafns
sögu sem varðveitt er sérstök segir frá
því hvernig hæfileikinn til lækninga kom
inn í ætt Hrafns. Það gerðist „af guðs
miskunn" fyrir tilstilli Ólafs helga. Sá
munur er einkum á frásögnum Hrafns
sögu og jarteinum að Hrafn er læknir að
störfum í lifanda lífi en ekki dýrlingur
sem ákallaður er með bænum. f öllum
tilvikum er þó ljóst að læknirinn eða
dýrlingurinn vinnur verk sín ekki af
eigin rammleik. Hinn eiginlegi læknir
er Guð og veraldlegur læknir getur veitt
mönnum líkn fyrir hans náð. Þetta kemur
skýrt fram í lengstu lækningasögunni í
Hrafns sögu þar sem Hrafn læknar mann
af steinsótt. Áður en Hrafn gerir aðgerð á
sjúklingnum leitar hann til presta og pater
noster (faðir vor) er sungið fimm sinnum
meðan sjálf aðgerðin er framkvæmd.
Þannig er annar læknir að störfum ásamt
Hrafni. Sá munur er einnig á jarteinum og
Hrafns sögu að meiri áhersla er á hinum
veraldlega lækni og hlutdeild hans í
Hrafns sögu. í jarteinum beinist athyglin
meira að þeim sem þurfa á hjálp að
halda. Dýrlingurinn er þá oftast látinn og
orðinn meðalgöngumaður milli Guðs og
manna. Mikilvægustu jarteinir dýrlinga
eru endurómur af Spádómsbók Jesaja 35,
5 - 6 og sögum af lækningum Krists í
guðspjöllunum. Þannig er frá því greint í
Jarteinabók Þorláks helga frá 1199 að blindur
maður hafi fengið sýn og daufur heyrn
fyrir meðalgöngu dýrlingsins. Athyglis-
vert er að ekki er frá því greint að Hrafn
hafi læknað blinda eða heyrnarlausa. Eina
lækningin í Hrafns sögu sem gæti átt sér
samsvörun í biblíulegum undirstöðujar-
teinum er sagan um Þorgils nokkurn
„er tók vitfirring". Lýsingin á Hrafni í
Hrafns sögu minnir um margt á heilagra
manna sögur en dýrlingur varð hann þó
ekki. Ef svo hefði verið er líklegt að bætt
hefði verið við biblíulegum jarteinum
og lýsingar á lækningum Hrafns hefðu
tekið á sig blæ jarteina. Jarteinir voru
ekki einungis skráning á sjúkdómum og
lækningum við þeim heldur voru þær
vitnisburður um mátt Guðs og áttu að
minna á upprisuna á dómsdegi. Þannig
voru þær um leið sífelld áminning um
mikilvægi sáluhjálpar. Höfundi Hrafns
sögu er umhugað um sáluhjálp eins og títt
er um miðaldahöfunda. Sagt er um Hrafn
Sveinbjarnarson að hann hafi ekki metið
lækningar sínar til fjár og að hann hafi
alið önn fyrir fátækum sjúklingum þar til
þeir höfðu náð heilsu. Sagan gefur þó til
kynna að Hrafn hafi ekki verið launalaus.
Laun hans voru í formi sáluhjálpar, því
Kristur veitti honum „andliga lækning
á dauðadegi hans". Honum er lýst sem
örlátum og hjálpsömum manni sem gaf
öllum þeim sem komu á heimili hans mat
og húsaskjól. Þá er sagt að hann hafi látið
flytja alla yfir Arnarfjörð sem á þurftu að
halda, einnig átti hann skip á Barðaströnd
og lét flytja menn á því yfir Breiðafjörð:
„Ok af slíkri rausn Hrafns var sem brú
væri á hvárum tveggjum firðinum fyrir
hverjum er fara vildi". Brúarsmíði taldist
til kristilegra dyggða á miðöldum. Fé-
gjafir til brúarsmíði jafngiltu því að gefa
fé til kirkju. Brúin kom ferðalöngum milli
staða og yfir torfærur. í táknheimi mið-
aldakristninnar vísaði brúin sálum hinna
látnu á hinn rétta veg til Guðs. Hrafns
saga dregur fram að hæfileikinn til að
lækna sé þeginn af Guði og lækningarnar
eru þannig liður í guðrækni Hrafns. Hann
kemur sjúkum til hjálpar og getur vænst
sáluhjálpar fyrir góðverk sín.
360 LÆKNAblaðið 2013/99