Þjóðlíf - 01.05.1986, Blaðsíða 10

ákvarðanir sem varða einstaka starfs-
menn, svo sem um breytingar á starfs-
skilyrðum, flutning innan fyrirtækis eða
brottrekstur. Einnig er vinnukaupandi
skyldur að veita verkalýðsfélaginu upp-
lýsingar um þróun fyrirtækisins, fram-
leiðni og almenna starfsemi. Eftir sem
áður er það svo, að ákvarðanavaldið
liggur endanlega hjá atvinnurekandan-
um, þannig að hér er um það að ræða
að verkalýðsfélögin fá aukna mögu-
leika til að hafa áhrif á ákvaðanatök-
una. Raunar fá þau á þennan hátt einn-
ig aukna möguleika á því að bregðast
skjótt við, telji þau gengið á rétt félags-
manna.
Róttækir gagnrýnendur MBL halda
því fram, að höfuðhlutverk laganna sé
að gera verkalýðsfélögin „ábyrgari"
gagnvart fyrirtækjunum og þannig vinni
þau í raun gegn hagsmunum verka-
lýðsins. Vafalaust er nokkuð til í þessu,
en raunar felst það í eðli umbótastefn-
unnar að ekki verða snögg skipti, held-
ur eru hinir ýmsu þættir samfélagsins
smám saman ofnir á nýjan hátt í von
um að eðlisbreyting verði á endanum.
Mér sýnist MBL bjóða upp á mjög víða
möguleika og geta menn sjálfir dundað
sér við að íhuga, hvort ekki hefði ýmis-
legt verið öðru vísi á íslandi hefðu svip-
uð lög verið í gildi (Isbjörninn, brott-
rekstur stúlkunnar úr Verslunarskólan-
um o.fl.).
En frelsi snýst einnig um möguleika
manna til að hafa áhrif á umhverfið og
stefnumótun samfélagsins. Kosningar
eru einn slíkur möguleiki og þar hafa
Svíar einir þjóða (að því er ég best veit)
stytt kjörtímabilið í þrjú ár, þannig að
kjósendum gefst oftar tækifæri til að
segja álit sitt á stjórnarstefnunni. Þá
hafa þegnar annarra ríkja kosningarétt í
bæjar- og sveitarstjórnarkosningum
hafi þeir dvalið í Svíþjóð næstu þrjú árin
á undan kosningum. Jafnaðarmenn
hafa og varpað fram til umræðu þeirri
hugmynd, að þetta verði einnig látið
gilda um þingkosningar. Hatrömm and-
staða borgaraflokkanna hefur þó svæft
það mál í bili. Að þessari hugmynd skuli
þó vera varpað fram og hún rædd í
alvöru, þykir mér sýna vel hversu opið
samfélagið er fyrir breytingartillögum
og hversu því fer fjarri að menn líti á
gildandi leikreglur sem óumbreytan-
legar.
Annað dæmi hér um er sú umræða
er varð um launþegasjóðina svoköll-
uðu. Þegarsú hugmynd kom fyrst fram
var um að ræða áætlun um mjög víð-
tækt efnahagslegt lýðræði. Sú útgáfa,
er á endanum fór gegnum þingið, var
mjög þynnt og mun alls ekki ná fram því
efnahagslega lýðræði sem um var tal-
að. Trúlega munu launþegasjóðirnirþó
eitthvað grafa undan sænskum kapítal-
isma, en það á enn eftir að koma í Ijós.
Meginatriði þessa máls er þó það, að á
vegum sænska alþýðusambandsins og
langstærsta stjórnmálaflokksins er
varpað fram hugmynd að gjörbreyttri
efnahagsgerð samfélagsins; kapítal-
ismanum er varpað fyrir róða. Og þessi
hugmynd er tekin til umræðu. Mér er til
efs að margar þjóðir V-Evrópu geti stát-
að af slíku.
í nýlegri bók, þar sem m.a. er gerður
samanburður á stéttum og stéttarvit-
und í Svíþjóð og Bandaríkjunum, leggur
höfundur áherslu á hversu mikilvægt
það sé fyrir stéttarvitund sænskra
verkamanna að opinberlega séu rædd-
ir aðrir möguleikar á dreifingu auðs og
valda en þeir sem kapítalisminn skapar
(Wright, Erik Olin: Classes. London
1985).Sú umræða hefur í för með sér
að samfélagið verður opnara fyrir nýj-
um möguleikum. Þannig er unnið gegn
þeirri sljóvgun meðvitundarinnar, sem
fylgir því að uppbygging tilverunnar er
tekin sem gefin. Drottnun borgaralegra
hugmynda er meðvitað andæft.
Sænskum jafnaðarmönnum hefur
þannig tekist að halda hálfopnu hliðinu
í hugum fólks að annarri samfélags-
gerð.
Áður var minnst á kosningar í sam-
bandi við möguleika manna til áhrifa á
ákvarðanatöku. En fleira kemur þar til.
Hér má geta rannsóknar þar sem vel-
ferð í Danmörku, Finnlandi, Noregi og
Svíþjóð var borin saman (Allart, Erik:
Att ha, att álska, att vara. Lund 1975).
Athugunin beindist m.a. að dreifingu
stjórnmálabjarga í þessum löndum, en
bjargirvoru skilgreindar sem m.a. þátt-
taka í fundum og blaðaskrif. Þá var
spurt hvaða möguleika fólk teldi sig
hafa til eigin ákvarðana í málum, sem
snertu líf þess. Niðurstöður athugunar-
innar voru í stuttu máli þær, að í Svíþjóð
væru stjórnmálabjargir almennari en í
hinum löndunum, og jafnframt voru þar
flestir sem töldu sig hafa mikla mögu-
leika til áhrifa. Eðlilega er full ástæða til
að taka könnunum sem þessari með
varúð. En hvorki hún né annað það
sem hér hefur verið rakið gefur nokkurt
tilefni til að ætla annað en að Svíar
almennt telji sig hafa og hafi meiri
möguleika til pólitískra áhrifa en gengur
og gerist í Evrópu.
Að lokum skal hér vikið að atriði, sem
miklum deilum hefur valdið víða um
heim. Ber ríkisstjórnum að hafa það
sem sitt fremsta markmið að halda uppi
fullri atvinnu - eða eru önnur markmið
æðri, svo sem barátta við verðbólgu?
Svar sænskra jafnaðarmanna er þekkt.
Þeir telja atvinnu og atvinnuöryggi slíkt
grundvallaratriði, að það hafi algeran
forgang, svo vitnað sé í fleyg orð. Og
Svíum hefur tekist, ásamt nokkrum öðr-
um vestrænum þjóðum, að halda at-
vinnuleysi sæmilega í skefjum.
í nýlegri samanburðarrannsókn á
orsökum atvinnuleysis í hinum kapítal-
íska heimi bendir höfundur með þunga
á, að atvinnuleysi sé engin (ill) nauðsyn
(Therborn, Göran: Nationernas ofárd.
Malmö 1985). Þvert á móti sé unnt að
halda því í skefjum með meðvituðum
stjórnarathöfnum. Slík pólitík er ekki
bundin viðjafnaðarmenn, en hefurtvö
mismunandi leiðarljós. Annars vegar
reynir sterk verkalýðshreyfing að halda
uppi fullri atvinnu á grundvelli stéttar-
hagsmuna sinna, en hins vegar stefnir
borgarastétt vissra landa að sama
marki vegna áhuga á félagslegum
stöðugleika. Fyrri ástæðan er sú sem í
Svíþjóð hefur borið uppi þá stjórn á
atvinnulífinu sem nauðsynleg er, eigi
að tryggja fulla atvinnu. Og þótt borg-
araflokkarnir hafi verið við völd hluta af
þessu tímabili hefurstyrkur verkalýðs-
hreyfingarinnar, bæði faglegurog ekki
hvað síst stjórnmálalegur, gert það að
verkum að ekki hefur verið vikið af
brautinni. Hafi fólk séð hvernig atvinnu-
leysið leikurfórnarlömb sín, t.d. í Dan-
mörku eða Englandi, þarf ákaflega ein-
kennilegan hugsunarhátt til að afneita
mikilvægi atvinnuöryggis.
Erfitt er að taka afstöðu til mikilvægis
hinnar alþjóðlegu samstöðu sem enda
er í ríkum mæli tengd nafni Olofs
Palme. Hann var óneitanlega mjög
áberandi á alþjóðavettvangi. Hann var
meðlimur í Brandt-nefndinni svoköll-
uðu, The Independent Commission on
International Development Issues, sem
hafði það markmið að reyna að finna
leiðir til að minnka bilið milli ríkra þjóða
og fátækra. Þá var hann formaður ann-
arrar alþjóðlegrar nefndar, sem við
hann hefur verið kennd, en hún heitir
The Independent Commission on Dis-
armament and Security Issues. Sú
nefnd vann að afvopnunarmálum og
lagði fram skýrslu um það efni á af-
vopnunarfundi allsherjarþings Samein-
uðu þjóðanna íjúní 1982.
Palme var varaformaður Alþjóða-
sambands jafnaðarmanna og 1980 fól
aðalritari S.Þ. honum að reyna að
miðla málum í stríðinu milli írana og
íraka. Hann var þekktur fyrir að vera
ófeiminn við að fordæma ofbeldisverk
hvar sem þau áttu sér stað. Ef til vill var
Svíum hefur tekist, ásamt nokkrum öðrum vest-
rænum ríkjum, að halda atvinnuleysi sæmilega í
skefjum.
Trúlega munu launþegasjóðirnir þó eitthvað
grafa undan sænskum kapítalisma, en það á enn
eftir að koma í Ijós.
10 ÞJÓÐLlF