Tímarit Máls og menningar - 01.07.1971, Page 62

Siglaugur Brynleifsson
Arftakar miðaldamórals
íslendingar losa um viðjar landaurabúskaparins á 19. old, útgerðin jókst um
og eftir aldamótin og nokkur aukning varð á fjármagni á síðasta áratug 19.
aldar. Útflutningur lifandi penings til Bretlands á síðari hluta 19. aldar varð
landbúnaðinum lyftistöng og hann ásamt auknum útvegi ýtti undir verzlun
og iðnað. Borgarastétt tekur að myndast hér að ráði seinast á 19. öld. Sú
stétt myndast af tvennum toga, íslenzkum og erlendum, þá helzt dönskum.
Selstöðuverzlanirnar höfðu verið í eigu Dana á 19. öld. Þegar dregur að
aldamótum eykst verzlunarsamkeppni og þáttur íslendinga í verzlun gerist
meiri en áður, jafnframt eykst handverksiðnaður í landinu. Borgarastéttin
var að nokkrum hluta mjög tengd dönskum hagsmunum, eftir að sjálfstæðis-
baráttan harðnaði, en hinn danski angi hennar hylltist meir til tómlætis
gagnvart auknum sjálfræðiskröfum heldur en sá íslenzki, sem sá hag sinn
í auknu sjálfræði þjóðarinnar. Aukið fjármagn efldi hag innlendrar borgara-
stéttar og tilviljunarkennd umsvif danskra kaupsýslumanna í verzlun og út-
gerð hérlendis urðu innlendum mönnum hvati til samskonar umsvifa. Við
ísland voru auðugustu fiskimið um norðanvert Atlantshaf, brezkir togarar
taka að moka upp fiski hér við land undir aldamótin og danskir kaupsýslu-
menn stofnuðu hér til fyrirtækja, sem þeir ætluðu mikinn hlut í fiskveiðum
og öðrum veiðiskap.
Fæst þau fyrirtæki urðu langæ, þótt geyst væri á stað farið og ráðagerðir
stórkostlegar. Fjármagnsmyndun iðnvæddu ríkjanna í Evrópu var geysimikil
og fjárfesting þeirra í þeim löndum álfimnar sem lítt voru iðnvædd, jókst
mjög og í stórum stíl utan Evrópu. Því var fremur auðvelt að efla félags-
stofnanir til aukinnar útþenslu og umsvifa á jaðri álfunnar, svo sem kom á
daginn hérlendis. Stjórn flestra auðgunarfyrirtækja, sem stofnað var til hér
á landi, var í höndum útlendinga, sem oftast voru lítt kunnir staðháttum og
lögðu því fljótlega upp laupana. íslendingar sigldu síðan í kjölfarið og hóf-
ust handa um togveiðar, sem voru taldar gefa fljótteknastan arð. Fyrstu inn-
52