Tímarit Máls og menningar - 01.07.1971, Síða 66

Tímarit Máls og menningar
arinnar var 811, þegar kemur fram um 1920, sölutregða og lækkað verð
afurða ásamt samdrætti framleiðslunnar einkenndu hagkerfið fyrstu ár þriðja
tugarins. Vantrú á hagkerfið gerði jafnvel vart við sig hérlendis. Svartsýni
og trega tók að gæta í bókmenntum og komu þar til áhrif frá impression-
ismanum og symbolistum. Þessa gætti einkum fyrst í stað meðal þeirra
íslendinga, sem nánust tengsl höfðu við menningarstrauma samtíðarinnar,
sem bárust hingað til lands frá Kaupmannahöfn á öðrum og þriðja tug
aldarinnar. Danskan var sú tunga, sem lesin var hér að nokkru ráði. Tak-
markaður markaður hérlendis varð til þess að nokkrir íslenzkir höfundar
tóku að skrifa á dönsku og norsku og settust að á Norðurlöndum, en áhrif
þeirra flestra á íslenzkar samtíðarbókmenntir urðu minni en áhrif þeirra
skálda, sem brydduðu upp á bókmenntalegum nýjungum heima fyrir. Þeir
höfundar, sem nálgast íslenzka samtíð mest í skáldsögum sínum eru Guð-
mundur Magnússon (Jón Trausti) og Einar H. Kvaran á fyrstu áratugum
aldarinnar.
í lok fyrri heimsstyrjaldar var nokkur breyting orðin á samfélaginu úti
hér miðað við það sem verið hafði um aldamótin. Fólki hafði stöðugt fækkað
í sveitum en fjölgað í hæjum og þorpum. Verkaskiptingin var nú breytt til
þess horfs sem samræmdist kapítalísku hagkerfi. Þessu fylgdi stéttaskipting,
án þess þó að á væri komin menningarleg stéttaskipting, þrátt fyrir efnalegt
og menningarlegt misræmi milli sveita og bæja.
Upp úr 1920 myndast forsendur að nýrri flokkaskiptingu meðal þjóðar-
innar, flokkaskiptingin, sem byggði á afstöðunni til sjálfstæðismálsins, er
úr sögunni eftir 1918. Þrenn stjórnmálasamtök mynduðust, samtök kaup-
sýslumanna og útgerðarmanna, samtök bænda, og verkalýðssamtök. Fyrst
í stað náðu samtök kaupsýslumanna meirihluta meðal þjóðarinnar, en brátt
kom að því að samtökum bænda óx svo fiskur um hrygg í tengslum við
samvinnuhreyfinguna að þau náðu meirihluta ásamt verkalýðssamtökunum.
I stjórnmálabaráttu þessara ára kom glöggt í ljós sú tortryggni sem lands-
menn og þá einkum þeir til sveita báru gagnvart kaupsýslu, kaupmaðurinn
var að margra áliti, ótíndur þjófur, jafnvel þótt íslenzkur væri. Ýmsir hafa
viljað tengja þessa inngrónu andúð á kaupsýslu einokunartímabilinu, en
þessi kennd er mun eldri, hún á rætur sínar að rekja allt til miðalda og á
sitt upphaf í kenningum miðaldakirkjunnar, sem áleit gróðafíkn og peninga-
græðgi dauðasynd. Kapítalískt hagkerfi og peningakerfi sem því fylgdi var
tortryggt og allir tilburðir í þá veru. Ýmiskonar ævintýramennska í kaup-
sýslu eftir stofnun íslandsbanka varð til þess að efla andúðina. Heimóttar-
56