Tímarit Máls og menningar - 01.07.1971, Side 67

Arftakar miðaldamórals
háttur nokkurs hluta borgarastéttarinnar í samskiptum við erlenda kaup-
sýsluróna, svo sem Balkanbaróninn varð heldur ekki til þess að vekja traust
á stéttinni.
Eftir uppkomu öflugrar samvinnuhreyfingar og samruna hennar við póli-
tísk samtök bænda átti borgarastéttin í vök að verjast, allt þar til borgaraleg
öfl náðu undirtökunum í þeim félagsskap. Kreppan jók á stéttaandstæðurnar
í íslenzku samfélagi og varð til þess að auka andstöðuna við hagkerfi og
gerð þess samfélags, sem var að mótast. Sósíalisminn orkaði nokkuð á hugi
ýmissa menntamanna hérlendis um aldamótin, en þjóðfélagslegar forsendur
hans voru ekki fyrir hendi um það leyti, það var ekki fyrr en á þriðja ára-
tugnum að jarðvegur hafði myndast fyrir pólitíska baráttu sósíalista. Undan-
fari þeirra átaka, sem hefjast í kreppunni, má greina nokkru áður í íslenzkum
bókmenntum, andúðina á hinu nýja hagkerfi og þjónustusemi kirkjunnar
við það. Bréf til Láru Þórbergs Þórðarsonar kom út 1924 og var ákaflega
frábrugðið þeim bókmenntum, sem þá og lengi síðan áttu helzt upp á pall-
borðið með þjóðinni. Nýrómantísk skáld eins og Davíð Stefánsson og Stefán
frá Hvítadal tjáðu andrúmsloft í kvæðum sínum, sem varð mjög vinsælt
með þjóðinni. Báðir þessir menn voru tengdir hinu gamla samfélagi, þótt
þeir yrðu skáld borgarastéttarinnar öðrum þræði.
Með kreppunni hófst annars konar söngur. Þá gein við vanmegnan hins
kapítalíska hagkerfis og draumurinn um framfarir og velmegun var allur,
hungur og harðrétti varð hlutskipti fjöldans í flestöllum löndum meðan mat-
væli voru brennd til þess að halda verðinu uppi á heimsmarkaði. Við þær
aðstæður jókst þeim stefnum fylgi, sem höfðu talið hagkerfið spillt og sjúkt.
Meðal þeirra voru róttækir vinstri flokkar og áhangendur þeirra, mennta-
menn, rithöfundar og skáld, sem voru margir hverjir fremstu höfundar sam-
tímans. Hérlendis ráðast íslenzkir höfundar gegn borgaralegu þjóðskipulagi
og borgarastéttinni, gegn fégræðgi hennar og síngimi, afkáraskap í menn-
ingarmálum og heimóttarhætti. Þeim var mjög gjarnt að tala um óspillta
alþýðu, sem andstæðu við þau borgaralegu afskræmi, sem þeir sýndu í
ritum sínum. Inntak þess mórals, sem þeir aðhylltust svipaði mjög til sam-
félagsmórals þjóðsögunnar. Fylgi róttækra flokka jókst hérlendis sem annars
staðar og fordæming þeirra á peningavaldinu samræmdist mati meginhluta
þjóðarinnar frá fornu fari. Sósíalisminn hérlendis verður arftaki siðgæðis-
mats íslenzks miðaldasamfélags og sá í því fólki, sem ósnortnast var af borg-
aralegum áhrifum, sína manngildishugsjón. Spillingarleysi alþýðunnar var
57