Tímarit Máls og menningar - 01.05.1980, Qupperneq 64

Kristján Ámason
Sérstaða Jóhanns Jónssonar
„Mitt í eyðimörk hversdagsleikans opnast manni undraland, — kyrt vatn
umkríngt hávöxnum trjám, grátviði, sýpressum, kvöld að útfallandi sumri. Yfir
þessu landi glóir skarður máni milli litríkra skýa, einhversstaðar hillir undir
myrkblá fjöll í túnglsljósinu, ilmur jurtanna er kryddkendur og þúngur . . . Slík
böcklínsk mynd var Jóhann Jónsson í ævi okkar vina hans.“ Með þessum orðum
minnist Halldór Laxness fornvinar síns, Jóhanns Jónssonar, í ritgerð, sem hann
skrifaði á árunum 1935—1942, og þótt þau séu sprottin af persónulegum
kynnum hans við Jóhann, er ekki laust við, að aðrir, sem hafa aðeins kynnzt
Jóhanni af því sem hann lét eftir sig, þykist einnig geta gert þau að vissu leyti að
sínum. Svo sérstæður er hann meðal skálda síns tíma, og einkum þó kvæði hans
Söknuður, að orð eins og þau er hér að ofan eru tilfærð gefa einnig vísbendingu
um stöðu hans innan bókmenntanna.
Nú verður Jóhann sízt talinn sérstæður meðal samtíðarmanna sinna fyrir þá
sök að hafa fengizt við ljóðagerð, því hann er fæddur skömmu fyrir síðustu
aldamót, árið 1896, og tilheyrir því allstórri kynslóð skálda, þeirra sem slíta
barnsskónum á fyrstu áratugum þessarar aldar og eru að vinna að frumsmíðum
sínum i þann mund er heimstyrjöldin fyrri gengur yfir og fullveldi er fagnað á
Islandi. Þegar Jóhann kemur vestan frá Snæfellsnesi til menntaskólanáms í
Reykjavík árið 1917, virðist svo sem þar hafi vart mátt þverfóta fýrir slíku fólki,
og má einkum ætla, að gustur andagiftar hafi leikið um stofur og ganga hins
lærða skóla, þegar þar settust í fjórða bekk sextán skáld eitt haustið. En þar hafa
að sjálfsögðu verið fleiri kallaðir en útvaldir til lárviðarkórónu góðskálda og
þjóðskálda, og eins og gengur urðu örlög þeirra á ýmsan veg. Jóhann fór einnig
sinn veg, er hann sigldi til náms í Þýzkalandi árið 1921, en þaðan átti hann ekki
afturkvæmt, því hann lézt þar úti árið 1932 eftir langa vanheilsu. Það er óhætt
að segja, að þetta tvennt: annars vegar hin langa útivist og hins vegar hin langa
vanheilsa hafi öðru fremur sett mark sitt á skáldskap Jóhanns.
Það er að vísu síður en svo neitt einsdæmi, að íslenzkt skáld eða andans
maður dvelji langdvölum erlendis, og ef betur er að gáð, er álitlegur hluti
íslenzks skáldskapar til orðinn á erlendri grund. Þó má einmitt hér benda á
sérstöðu Jóhanns, því yfirleitt hefur utanlandsdvöl orðið til að efla þjóðernis-
54