Tímarit Máls og menningar - 01.03.1981, Síða 21

Einar Bragi
Paulus Utsi
Paulus Utsi er af mörgum talinn fremsta ljóðskáld Sama. Hann fæddist 1918 í
Lyngseidet í Noregi, þar sem foreldrar hans höfðu sumarvist með hjörð sína.
Faðir hans var hreinbóndi á fornan móð í Karesuando rétt sunnan við sænsk-
finnsku landamærin. Bernskuminningar um hreinbúskap og förulíf hirðingja á
hjara norður setja sterkan svip á ljóð skáldsins.
Þegar hann var 5 ára, voru beitarréttindi sem sænskir Samar höfðu lengi notið
í Noregi svo gróflega skert, að fjölskylda hans hrökklaðist ásamt fjölda annarra
fjallasama úr átthögum sínum suður til Jokkmokksóknar.
Að loknu barnaskólanámi gerðist Paulus hreinhirðir í mörg ár.
Hann fékk snemma á sig frægðarorð sem þúsundþjalasmiður. Þegar fyrsti
lýðháskóli Sama tók til starfa í Sorsele 1942, var hann ráðinn kennari í listiðnum
fyrsta veturinn. Skólinn var fluttur til Jokkmokk 1950, og þar kenndi Paulus
líka í nokkur ár. Þá kynntist hann Inger Huuva frá Samaþorpinu Gabna, og eftir
það skildu þau ekki meðan bæði lifðu. Hún er kennari að mennt og atvinnu.
Vegna mun betri bókmenntunar féll í hennar hlut að hreinrita og leggja síðustu
hönd á ritverk bónda síns. Hafa bæði Paulus sjálfur og sérfróðir menn um líf
hans og skáldskap sagt, að ógerlegt sé að sundurgreina hlut hans og hennar í
ljóðunum. En því hefur Inger reyndar mótmælt.
Paulus Utsi varð um sína daga vitni að margháttuðu ofríki iðnaðarsamfé-
lagsins í garð Sama. Stór landsvæði sem þeir höfðu helgað sér með hirðingja-
búskap í margar aldir liggja nú á botni uppistöðulóna einhvers raforkuversins,
og enn í dag er sífellt verið að þröngva kosti þeirra. Vegna rangsnúinna
hugmynda og mannasetninga alls konar lifðu margir Samar við sára fátækt,
heilsuspillandi húsakost, lélega heilbrigðisþjónustu og ófullkomið fræðslukerfi,
löngu eftir að aðrir þegnar samfélagsins voru sestir að nægtaborðinu, og enn í
dag er þorri þeirra lágtekjufólk. Ekki er heldur fyrir það synjandi, að kynþátta-
fordómar hafi á þeim bitnað, þó að slíkt megi auðvitað ekki vitnast. í mörgum
af ljóðum skáldsins er auðgreind hryggð og reiði yfir þeirri rangsleitni, sem þjóð
hans hefur verið beitt, og virðingarleysinu fyrir lífsvenjum hennar, tungu og
menningu. En tónninn er sjaldan hvass, hvað þá byltingarkenndur.
Paulus Utsi orti öll sín ljóð á norð-samísku sem hann nam að móðurkné. Þó
11