Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2007, Qupperneq 9

Um vald húsfreyja á Íslandi á fyrri tíð

Ólafía Einarsdóttir

Meðal fornleifa á Norðurlöndum, einnig frá því löngu fyrir tíma víkinga, er algengt að
finna grafir kvenna þar sem konurnar höfðu verið lagðar til hinstu hvílu með lykla sér
við belti. Lyklarnir, sem fylgdu með í gröfina, bera þess vitni að þar höfðu valdskonur
verið grafnar.
__________
9
Lizzie Carlsson, sem er meðal braut-
ryðjenda í kvennarannsóknum á Norð-
urlöndum, hefur ritað áhugaverða grein
um tákngildi lykla í réttarlegu tilliti á
fyrri tíð og hversu lyklar veittu hand-
hafa þeirra umsýsluvald með margvís-
legum hætti. Hún rekur ítarlega hvernig
lyklar luku ekki aðeins upp borgar-
hliðum, húsum og hirslum, heldur voru
þeir einnig, séð í ljósi kvennasagnfræði,
mikilvægt tákn um félagsstöðu kvenna,
og sér í lagi í sambúð við karla. Ábyrgð
á lyklavöldum fylgdi virðing og nær
óbrotleg réttarstaða, sem var skýr sam-
kvæmt lögum. Carlsson rekur réttilega
að konan, sem lyklanna gætti, hafði um-
sýsluvald með höndum í samfélagi, sem
var án banka eða nokkurs annars utan
heimilis sem læsa mátti. Þetta vekur
upp ýmsar spurningar svo sem hver yrði
staða lyklakonu fortíðar, ef henni skyti
upp í valda- og virðingarstiga nútíma
samfélags.
Í flestum samskiptum manna kemur
vald við sögu á einn eða annan veg, en
birtist með mismunandi hætti eftir
menningarsamfélögum. Valdahlutföll í
iðnaðarsamfélögum eru hvorki gildur
mælikvarði á sveitasamfélög miðalda
né á nútímasamfélög í Austur-Asíu.
Vesturlandamenn, sem fást við rann-
sóknir á samfélagsgerð Japana, þekkja
þennan vanda og stynja gjarnan undan
því að japanskt samfélag sé „andlits-
laust“, metið á stiku Vesturlanda. Sama
gildir, ef menn vilja nota nútíma
mælistiku á horfna tíð, t.d. í kvenna-
sögulegu tilliti, og freistast til að tala
um „hina ósýnilegu konu“.
Hér við bætist að á síðari öldum hefur
verið vaxandi tilhneiging að skipta
samfélagi manna í opinbert svið og
einkasvið. Á Norðurlöndum var slík
skipting óþekkt á fyrri tíð, jafnvel innan
réttarkerfisins. Þessi flokkun hefur leitt
til stigsmunar þannig að opinbera sviðið
er sett hærra á stall en einkasviðið. Slík
grundvallarbreyting á valdahlutföllum
leiddi til þess að heimilið og hinir
heimavinnandi hlutu að verða settir skör
lægra í samfélaginu. Gerður hefur verið
greinarmunur á opinberum efnahag og
efnahag heimilanna, og hefur hallað
undan því valdsviði þar sem konur voru
áður virkastar. Það er fyrst, þegar gæslu
barna og aðhlynningu sjúkra er ekki
lengur sinnt á heimilum, að þau
verkefni færast til opinbera sviðsins.