Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2007, Qupperneq 14

Um vald húsfreyja á Íslandi á fyrri tíð
verið Ketill Hermundarson, síðar ábóti í
Helgafellsklaustri. Sögur þessara
biskupa voru þannig ritaðar í hákristi-
legum anda meira en tvö hundruð árum
eftir kristnitökuna á Alþingi árið 999.
Engu að síður er sú mynd, sem sögurnar
gefa af konum, mjög mótuð af
fyrirmynd húsfreyju úr heiðni. Staða
konunnar var mjög metin í tengslum við
fengsemi hennar í búskap, sem kirkj-
unnar menn viðurkenndu enn fremur
sem burðarþátt í rekstri kirkna og
kirkjustaða. Sú jákvæða afstaða, sem
var til aðalatvinnuvegar landsmanna í
þá daga og birtist einnig í kristilegum
skrifum frá þjóðveldisöld, sýnir að
mikilvægi kvenna í búrekstri leiddi
óhjákvæmilega til þess, að búandkonur
væru settar mun hærra á stall í
samfélagsgerðinni en þekkist í dag. En
aðrir siðir milli karla og kvenna voru
raunar einnig þekktir meðal preláta á
Íslandi í þá tíð en þeir, sem algengastir
voru meðal landsmanna.
Í byrjum 13. aldar voru sömuleiðis
ritaðar tvær aðrar sögur biskupa. Önnur
var færð í letur í Skálholti og var um
Þorlák biskup helga. Hina samdi
Gunnlaugur munkur í Þingeyrarklaustri
um Jón biskup helga á Hólum. Ævisaga
Jóns helga var í upphafi samin á latínu,
en orðafar í fyrsta kafla í sögu Þorláks
helga bendir til þess að sagan hafi
einnig verið samin með útlenda les-
endur í huga. Markmiðið með þessu var
að fá ráðamenn hinnar alþjóðlegu
kaþólsku kirkju til þess að veita þessum
helgu mönnum formlega helgi kirkj-
unnar. Í báðum sögunum finnast dæmi
um kynferðisleg atriði, sem ónefnanleg
voru í munni kirkjunnar manna og voru
í skarpri mótsögn við, hvað leyfilegt
þótti á íslensku. Ungur að árum ætlaði
Þorlákur að biðla til ríkrar ekkju, en
nóttina áður birtist honum guðleg
opinberun með þeim boðum, að slíkt
skyldi hann ekki gera, því að hann ætti
„æðri brúði“ í vændum. Þorlákur lét því
bónorðið undan falla.
Sagan af bónorðsförinni til ríku
ekkjunnar, sem ættingjar Þorláks höfðu
valið honum til handa, er auðvitað
táknræn. Með frásögninni er verið að
leggja áherslu á, að hann hefði í starfi
ábóta og síðar á biskupsstóli í starfi
siðbótamanns í anda Gregoríusar páfa
heill og óskiptur helgað sig kirkjunni og
guði. Þessi lífsmáti innan kaþólsku
kirkjunnar var í tvennum skilningi
óraleið frá þeim siðum, sem ríktu á
Íslandi. Kirkjunni var einsemd þóknan-
legri en tvísemd, þar eð skírlífi væri
æðra lífsform en hjónaband. Siðferðið í
þessu hátterni var Íslendingum torskilið
og féll nánast undir afbrigðileg frávik í
hegðun manna. Samkvæmt Grágás var
það hörðum refsingum bundið að bera
brigður á karlmennsku manna. Hér kom
enn fremur til að ógift fólk naut að
jafnaði minni virðingar en fólk í
hjúskap, sem oftar en ekki var að rekja
til fátæktar, þar eð maður skyldi eiga
verðmæti að jafngildi sjö kúa til þess að
geta yfirleitt stofnað til hjúskapar.
Um Jón helga segir, að hann giftist
prestur ungur að árum en konan dó eftir
stutt hjónaband. Hann giftist þá aftur.
Hann eignaðist ekki börn og margir
ætla að Jón hefði við hvoruga konuna
átt ástarfar. Síðar í sögunni greinir frá
því að Jón hefði eftir að hann var sestur
að á Hólum fengið aðstoð við konu sína
um rekstur Hólastaðar, sem hún hafði
forræði fyrir. Í textanum er hún að vísu
nefnd konan, sem hann hafði verið
giftur og var nú ekkja. Frásögnin væri
merkingarlaus, ef hið síðasta væri ekki
skilið sem táknrænt.
__________
14