Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2007, Síða 10

Um vald húsfreyja á Íslandi á fyrri tíð
__________
10
Ljósmóðirin, sem á fornar rætur í einka-
sviðinu, verður óhjákvæmilega einnig
hluti af opinberu hagkerfi þegar hún er
orðin opinber starfsmaður.
Þessar fáu ábendingar geta skýrt,
hvernig venjulegar skilgreiningar og
athuganir hafa tilhneigingu til að
brengla mynd þeirra afla sem ráðandi
eru, ef þeim er beitt á önnur sam-
félagsmynstur en okkar. Því er það
engan veginn öruggt að þau verkefni,
sem samkvæmt okkar skilgreiningu
tilheyra einkasviði eða hagstýringu
heimilanna, hafi verið án valds og
virðingar. Í því sambandi er erfitt að
hugsa sér nokkuð meira ráðandi en
húsmóður til sveita, sem skammtar
soltnum mat, vel vitandi að langur
gangur var til matar á næsta bæ. Þar á
ofan er það mjög óvíst, hvort menn hafi
fyrrum ætlað því, sem við nefnum „hið
opinbera“, slíkan sess virðingar og nú
ber raun vitni.
Auk meira eða minna opinberra
sagnaskrifa var á Íslandi óvenjulega rík,
almenn sagnahefð, sögur og ævintýri,
sem gerir mögulegt að kynnast, hvernig
fólkið í landinu skynjaði sjálft sig í
margháttuðum atvikum á æviferlinum.
Heimildir af þessum toga hafa því með
tilliti til þessa verulegt sannleiksgildi og
gefa innsýn í hegðunarmynstur al-
mennings án þess að skyggnst sé í
réttarfarsbækur sýslumanna, jarðeigna-
registur konungs, að ógleymdum kenn-
ingabundnum hugsunum kirkjunnar
manna. Kjarni almennrar sagnahefðar er
einkum varðveittur í tengslum við reynd
hversdagslegra atvika. Með því að
kynna sér í nærmynd sagnir almenn-
ings má einmitt greina, hve mikilvægu
hlutverki konur gegndu við búrekstur
og félagslega.
Í þessum heimildum – sem er að rekja
til og varðveittar eru af fólkinu í landinu
– koma hvað eftir annað fyrir tvær
gerðir valdshafa: Bóndinn og hús-
freyjan. Í hinu mjög svo kyrrstæða
bændasamfélagi á Íslandi má greina,
hve sagnalegur áhugi hverrar kynslóðar
endurspeglaði samtímann í fortíðinni og
öfugt. Mjög áberandi í þessu mynstri
eru valdamiklar húsfreyjur. Bændurnir
voru vissulega einnig valdmiklir en yfir
þeim er tæpast sami skörungsskapur og
húsfreyjunum og yfirbragð þeirra er
jafnvel ögn góðlátlegra.
Á íslensku eru mörg orðtök, sem lýsa
því, að konan sé í senn bæði bóndinn og
húsfreyjan á bænum og ráði því öllu um
búreksturinn. Þetta á vissulega við,
þegar konan átti býlið, en í langflestum
tilfellum er með slíkum orðtökum vísað
til kvenna, giftum bændum, sem sjálfar
báru af í dugnaði og ráðsmennsku. Þetta
bendir til þess, að slíkir kvenforkar hafi
síður en svo verið fátíðir og staðfestir,
að valdi á sveitabýlum var tvískipt.
Stjórnun á búrekstri sveitabýla, sem
voru grunneiningar hins gamla íslenska
sveitasamfélags, krafðist þess vegna
aðkomu tveggja valdshafa, bóndans og
húsfreyjunnar eða oftast eiginmanns og
eiginkonu.
Þegar kona tók við forstöðu á
sveitabýli, var venjulega sagt, að hún
fengi búrlyklana og tæki við bús-
forráðum. Í Íslendingasögu frá miðri 13.
öld er samtímafrásögn, er lýsir, hvernig
lyklavöld eru táknræn fyrir valdastöðu
konunnar. Atvikið átti sér stað á
höfuðbóli, þar sem konan hvatti til
hefnda eftir föður sinn og bræður, sem
fallið höfðu í mikilli orrustu. Eigin-
maðurinn var friðsemdarmaður og var
ekki áfram um hefndirnar. Hún hótaði
þá að skilja við manninn, ef ekki ræki
með hefndirnar. Að síðustu ögraði hún