Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2007, Blaðsíða 81

njóta þeirra og notkun eins rýrir
möguleika annars á nýtingu.
Flestar vörur á markaði eru einka-
vörur. Það er ekki gerlegt að fella
allt í menningu undir hrein al-
mannagæði því margt í menningu
eru einkavörur eins og tónleikar og
listsýningar. Slíkir menningarlegir
atburðir eru ófullkomin almanna-
gæði (Ágúst Einarsson, 2005).
Eitt sinn voru Þjóðminjasafn Íslands og
Listasafn Íslands undir sama hatti og
stundum hafa skil á milli listaverks og
forngrips verið óljós. Listaverk fellur í
senn undir mat á verði og virði. Lista-
verk getur flokkast undir þjóðarger-
semar. Sífellt fleiri telja að kaup á
listaverki sé einnig fjárfesting. Eigandi
listaverkasafns getur auðgast verulega á
sölu þess. Oft hefur það verið gagnrýnt
að bankar taki illseljanlega fasteign
framyfir slíkt safn þegar lántakandi þarf
að útvega veð vegna peningaláns; í
augum auðhyggjunnar sé steinsteypa
eða landspilda eina raunverulega fjár-
festingin (8). En hvernig tengist þetta
forngripum? Listaverk má hver sem er
kaupa og þau eru gjarnan framleidd
með það í huga að þau verði seld.
Siðferðisumræða varðandi þau snýst að
mestu leyti um upprunaleika. Oft er því
fleygt að hollenski listamaðurinn Van
Gogh hafi einungis selt eina mynd í
lifanda lífi. Engu að síður hafa myndir
eftir hann gengið kaupum og sölum í
gegnum tíðina. Ekki hefur þótt ástæða
til að staldra við og velta fyrir sér hvort
listamaðurinn hafi viljað að óseldu
verkin yrðu söluvara; flestir telja verk
Van Gogh einfaldlega ekki hafa verið
metin að verðleikum af samtíðar-
mönnum hans. Margir forngripir eru
smíði handverksmanna. Málmgripurinn
í moldinni var ef til vill upphaflega
keyptur á markaðstorgi og var söluvara
rétt eins og listaverkið. Uppruninn, eða
eigendasagan, er einungis glataður;
smíðagripurinn hvarf úr sögunni en
verður aftur hluti af henni sem
fornleifar. Listin verður að þjóðmenn-
ingu. Einkavaran verður almannagæði.

Vald, verð og virði

Getur virði grips verið jafn umdeilan-
legt og verð? Menningarleg og þjóðleg
tákn hafa mun skýrari tengingu við vald
en þjóðþekkt listaverk. Þess eru mörg
dæmi að fornleifar hafi verið notaðar í
þeim tilgangi að vekja þjóðerniskennd
eða réttlæta hernað gegn annarri þjóð
eða þjóðfélagshópum. Gripir geta orðið
þjóðartákn (Müller-Wille, 1996; Layton
et al., 2006). Sé hægt að ímynda sér
þjóðmenningarlegan valdapýramída hér
á landi þá tróna fornleifar þó líklega
ekki á toppnum, heldur hlutir sem í
senn eru forngripir, smíðagripir, lista-
verk og bækur. Hlutir sem lærðir menn
keyptu af almenningi fyrir reiðufé en
urðu seinna ómetanlegir. Heimkomu
handritanna er viðhaldið sem einum
merkasta atburði Íslandssögunnar. Hið
þjóðmenningarlega tákn verður ekki
metið til fjár. Gildi þess er annað og
meira, það er hluti af minni þjóðarinnar.
Minni á stóran þátt í sköpun og viðhaldi
þjóðar og þannig geta minni og pólitískt
vald haldist í hendur (sjá Steinunn
Kristjánsdóttir, 2004).
Í veröld þar sem siðferðisleg gildu
réðu alfarið ferðinni þætti líklega ekki
réttlætanlegt að meta ætlaðar þjóðar-
gersemar til fjár. Gripir, sem margir
myndu flokka sem þjóðardýrgripi, eru
hins vegar falir um víða veröld, bæði
eftir löglegum og ólöglegum leiðum.
Hlutast hefur verið til um að kaupa
íslenska gripi – þjóðargersemar - og
Dagný Arnarsdóttir
__________
81
(8) Hér er einungis
vitnað í lífsseigan
almannaróm.