Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2007, Blaðsíða 69

tengslum við eigin rannsóknir í Hólmi í
Nesjum, Austur-Skaftafellssýslu (Bjarni
Einarsson 1998).
Strax í upphafi kumlarannsókna á
Íslandi voru kumlin gjarnan kennd við
nafngreinda menn eins og fram hefur
komið hér að framan og svo er enn þó
ekki sé alltaf við fornleifafræðingana að
sakast. Heimamenn eru mun ákafari í
þeim efnum, enda gjarnan vel lesnir í
Landnámu og héraðssögu (m.a. Íslend-
ingasögum) sinni. Haugfé var lýst lítil-
lega án þess að dregnar væru ályktanir
um samfélagið og tilurð þess. Engin
tilraun var gerð til að draga ályktanir af
gerðfræði kumla, dreifingamynstri
þeirra, né eðlis þess samfélags sem skóp
þau. Með skrifum Scheteligs breyttist
þetta lítillega, þó aðferðafræði við
rannsóknir hafi nær ekkert breyst fram
að lokum 20. aldar. Yfirleitt fundust
kumlin af öðrum ástæðum en leit
fræðimanna, t.d. vegna framkvæmda
ýmiskonar, og oft voru þau býsna illa
farin þegar fræðimenn komust loks í
þau. Rannsóknir voru yfirleitt fremur
fljótfærnislega gerðar og aðeins hirt um
að hrifsa haugféð úr kumlinu og láta
það gott heita, enda var sú aðferð
almennt viðurkennd á þessum tíma.
Nánasta umhverfi kumlanna fékk enga
athygli með tilliti til mögulegra um-
merkja eftir greftrunina eða annarra
athafna tengdum kumlinu og útförinni.
Schetelig orðar það nokkuð vægar með
því að segja: „Þess skal getið hjer, að
reglubundnar rannsóknir með uppgrefti
hafa þá að eins verið framkvæmdar, er
ástæður voru til, og mjög hógværlega
farið í þær [þ.e.a.s. dysjarnar eins og
hann kallaði kumlin]...“ (Schetelig
1939, bls. 7).
Í umfjöllun um kuml nr. 4-6 á Vind-
ási í landi Fellsmúla í Landsveit kemur
fram ákveðið hugarfar, sem Schetelig
vísar trúlega til. Þar segir svo: „Vorið
1927 fundust enn mannabein um 107 m
vestur frá bæjarleifum Vindáss, og voru
kumlin talin tvö og 14 m á milli þeirra.
Matthías Þórðarson kom á staðinn og
hirti leifarnar“ (Kristján Eldjárn 1956,
bls. 49. Undirstrikað af höfundi).
Svokölluð hestkuml eða hrossgrafir
eru býsna algeng á Íslandi og eru t.d.
talin vera í u.þ.b. helming kumla í
Eyjafirði. Stundum liggur hesturinn,
með eða án hauss, skammt hjá kumli,
oft einn eða tvo metra frá, eða stundum
í sama kumli og manneskjan. Dæmi um
hið fyrrnefnda eru t.d. kuml nr. 9 og 10
á stærsta kumlateig Íslands á Dalvík eða
Brimnesi, sem rannsakaður var 1909
(Bruun og Jónsson 1910). Annað dæmi
er kumlið á Öxnadalsheiði sem
rannsakað var 1962 (Kristján Eldjárn
1966, bls. 13-18). Þar voru um 30 sm á
milli manneskju og hests. Þegar
hesturinn er í eigin kumli er hann nær
ætíð spyrtur við annað kuml þar sem
manneskja hvílir.
Augljós vandi við þessa ályktun er
samtíðavandamálið, þ.e.a.s. hvort alger-
lega öruggt sé að hestur og manneskja
hafi virkilega verið heygð samtímis. Er
alltaf átt við „rétt“ kuml, eins og
Kristján Eldjárn bendir á varðandi
Garðsárkumlið í Öngulstaðahreppi en
þar voru 12 - 15 m á milli hests og
manneskju (1956, bls. 147)? Gæti ekki
annað kuml átt við hestinn, kuml sem er
ófundið vegna þess að ekki var leitað
nægilega vel? Á Hrollaugsstöðum í
Hjaltastaðahreppi í Norður-Múlasýslu
voru um 3 m á milli kumls og
hestkumls en engu að síður er talað um
að hrossið hafi tilheyrt kumlinu
(Kristján Eldjárn 1956, bls. 178). Getur
hestkuml hafa verið sjálfstætt kuml með
__________
69
Bjarni F. Einarsson