Ólafía : rit Fornleifafræðingafélags Íslands. - 01.05.2007, Síða 91

hrif hjarðmenningar landnámsmanna á
landslagið við landnám. Einkum eru í
jarðvegi í Kirkjuhóli og að nokkru leyti
Hulduhóli margs konar byggingarleifar
(torf og grjót, sorphaugar o.fl.), sem
hafa verið huldar fokmold, og má rekja
til þess að trjágróður var brenndur og
síðar ofbeittur. Eins og í ljós kom fyrstu
árin, þá er í brekkunni fyrir ofan túnin
blanda af stærri og grófari grjót- og
leirskriðum ásamt fokmold og gjósku.
Fornleifarannsóknirnar árin 2001-
2003 ásamt fornleifaskráningu og jarð-
fræðirannsóknum, virðast benda til þess
að íbúar dalsins hafi upprunalega búið í
hlíðunum undir Mosfelli en í dag búa
þeir neðar og nær miðju dalsins sem
hefur þornað upp. Nokkrar af land-
námsbyggingunum virðast hafa verið
yfirgefnar strax á fyrstu öldum land-
náms vegna uppblásturs og aurflóða.
Aurflóðin hafa líklega komið til vegna
grisjunar skóga og þegar búsmala var
beitt á viðkvæmar mosabreiður á fell-
inu. Á 11. og 12. öld færðu íbúarnir
margar af byggingum sínum á öruggari
staði í dalnum, fjær aur- og grjótskrið-
unum. Þeir fluttu annað hvort þangað
sem prestsetrið á Mosfelli stendur í dag
(austan við Hrísbrú), eða nær því þar
sem býlin að Hrísbrú standa í dag
(gamla Mosfell). Upprunalegu býlin
hurfu fljótlega undir yfirborð jarðar og
þar hafa þau legið til dagsins í dag.
Fornleifarannsóknir framtíðar munu
skera úr um það hvort einhver land-
námsbyggð að Hrísbrú hafi verið flutt
þegar á 10. öld.
Byggðin í Mosfellsdal er að mörgu
leyti lýsandi fyrir landnám við strendur
Íslands á fyrstu öldum landnámsins.
Landnemarnir þurftu að aðlagast óblíðu
landslagi norðursins sem var stundum
með takmörkuðum auðlindum. Frá
félagssagnfræðilegu og mannfræðilegu
sjónarhorni, er Ísland eins konar félags-
leg rannsóknastofa (Byock, J. 2001) þar
sem vitnisburður fornleifafræðinnar
gegnir stóru hlutverki. Íbúarnir voru
flestir frjálsir landeigendur og bændur,
sem tóku virkan þátt í stjórnmálum
landsins (Jón Jóhannesson 1974;
Gunnar Karlsson 2000, 2004). Þræla-
hald þekktist en algengast var að ráða
frjálsa menn eða leiguliða. Goðar,
minni háttar skandinavískir höfðingjar,
sáu um stjórnmálin. Meirihlutasam-
þykki var mikilvægt í ákvarðanatöku og
stjórnvöld Íslands á miðöldum sáu
aðallega um stjórnmálaleg og lagaleg
málefni frjálsra bænda.
Umhverfið sem landnámsmennirnir
komu að var gjörólíkt meginlandi
Skandinavíu eða Bretlandseyja. Áhrif
virkra eldstöðva, jökla, vistfræðin við
norðurheimsskautsbaug ásamt veðrinu,
fjarlægðin frá Evrópu og skortur á
timbri mótaði bæði menningu og sam-
félag landnámsmanna (Buckland, P.
2000, bls. 146-153; Amorosi, T., et. al.
1997, bls. 491-518; Smith, K. P. 1995,
bls. 319-46). Þeir tóku með sér hunda,
ketti, svín, geitur, kindur, nautgripi og
hross. Þeir tóku einnig með sér lýs,
flær, bjöllur og fleira í þeim dúr. Land-
námsmennirnir notuðust við þær hefð-
bundnu aðferðir sem þeir kunnu,
norskar aðferðir, við að byggja landið,
en þær aðferðir höfðu afar eyði-
leggjandi áhrif á þetta viðkvæma norð-
læga vistkerfi. Fyrstu aldirnar voru hins
vegar góðar og íbúar dala, eins og
Mosfellsdals, nýttu sér aðstæðurnar við
sjávarsíðuna sem voru góðar vegna
hlýinda frá Golfstraumnum. Engar
vísbendingar hafa fundist um þéttbýlis-
myndun. Þeir bjuggu á einöngruðum
býlum og virðast frá upphafi hafa notað
__________
91
Jesse Byock et.al.