Morgunblaðið - Sunnudagur - 11.01.2015, Blaðsíða 47

komlega. Ekki einvörðungu tókst að særa stórveldið
holundarsári. Það tókst að sýna það sofandi á verð-
inum, varnarlaust á ögurstundu. Forsetinn þurfti
um stund að vera í felum í flugvél sinni, Air Force
1, því tilgátur voru uppi um að til stæði að ráðast
bæði á vélina og Hvíta húsið.
Afleiðingarnar
Margt gerðist í kjölfar árásarinnar 2001. Bæði stórt
og smátt. Sumt dauðans alvara, eins og hrylling-
urinn sem fylgir styrjöldum, drónadráp, pyntingar
og fangelsanir án dóms og laga. Annað, sem í hlut-
falli við þetta, má flokkast undir smælki. Sérhver
flugferðalangur finnur fyrir því.
Áratugum saman kepptust menn við að smíða sí-
fellt hraðfleygari flugvélar svo koma mætti mönnum
sem fyrst á milli áfangastaða. Á skömmum tíma
hafa biðraðir og öryggisleit, sem rekja má beint til
hryðjuverkahættu, étið upp stóran hluta þess ár-
angurs. Venjulegir friðsamir borgarar sæta leit, eru
reknir úr skóm, á þeim er þuklað og eftir úrtaki eru
sumir þeirra gegnumlýstir rétt eins og töskurnar
þeirra. Opinberir starfsmenn horfa á þá eins og
kviknakta, sem getur ekki verið skemmtiverk, en
auðmýking fyrir þá sem í því lenda. Sá, sem er oft á
ferðinni, er líklegri til að vinna í þessum úrdrætti en
í lottóinu.
Ekki hefur, svo vitað sé, tekist að sprengja flugvél
eða breyta henni sjálfri í sprengju, síðan 2001.
(Fyrirvarinn er settur vegna horfnu flugvélarinnar í
Malasíu). Oft hefur þó litlu munað, þrátt fyrir alla
þessa leit.
Hættumat breytist
En um leið og eftirlit vegna flugsins hefur þó borið
þennan árangur, eru landamæri ríkja mjög götótt.
Árlega komast tugþúsundir manna óséðar yfir
landamæri Bandaríkjanna. Allir kannast við gata-
sigtið sem kennt er við Schengen.
Enn hafa menn vara á sér vegna hugsanlegrar
stórárásar, með flugvélum, „skítugri“ geisla-
sprengju, eyðileggingu vatnsbóla eða raforkukerfis
eða „vírusa“-árás á almenning.
En helst beinist óttinn og varnirnar nú að smáum
hópum og minni aðgerðum, þar sem jafnvel aðeins
einn hryðjuverkamaður er á ferð, einfari, sem lýtur
óbeinum fyrirmælum.
Þúsundir Vesturlandabúa (flestir raunar aðfluttir
eða önnur kynslóð þeirra, þótt stjórnmálaleg ná-
kvæmni banni að slíkt sé sagt upphátt) eru nú í
manndrápsþjálfun hjá „Ríki íslams“ í Sýrlandi og
Írak. Sá hluti þeirra, sem ekki fellur í bardögum
eða loftárásum er væntanlegur heim aftur. Ríki ísl-
ams er, þrátt fyrir alla forneskjuna, nútímavætt
mjög. Í gegnum netið er þeim skilaboðum nú beint
til velviljaðra að hætta við að sækja í bardagana á
heimaslóðum „ríkisins.“ Þeir geri mest gagn með
því að gera sem mestan skaða annars staðar. Æski-
legast sé að vinna hetjudáðina í vestrænu ríkjunum
sjálfum.
Skapa þar ógn og skelfingu sem yfirvöld eru varn-
arlaus fyrir. Því ekki sé hægt að verja alla alls stað-
ar. Þannig megi draga úr trausti á stjórnvöldunum
og minnka viðnámsþrótt almennings.
Dæmin frá Ástralíu, Kanada, Bandaríkjunum og
nú síðast Frakklandi benda eindregið til að slíkum
boðum sé hlýtt.
Ekki bara málfrelsið
Hin hryllilegu hryðjuverk í París eru kölluð árás á
málfrelsið. Það má til sanns vegar færa, en þau tak-
markast ekki við það. Þetta var grimmileg árás á
vestræn gildi, lýðræði og frelsi og þar með talið
málfrelsi. Vestræn lög og vestræn gildi ganga í senn
út frá heilögu málfrelsi, en jafnframt að það mál-
frelsi skuli þó takmarka. Takmörkin tengjast flest
því, að málfrelsið sé ekki misnotað. Sönnunarbyrði
um slíkt hvílir á þeim sem í hlut á, hvort sem það er
einstaklingur, lögaðili eða opinber aðili, sem að lög-
um má eða hefur skyldu til að láta á slíkt reyna. Að
undanförnu hafa verið birtar á stangli skopmyndir
sem á undanförnum misserum hafa sést í útgáfunni
sem hryðjuverkamennirnir réðust á. Flestir fjöl-
miðlar hafa þó forðast að endurbirta þær myndir
sem morðingjarnir í París réttlættu ódæði sitt með.
Hins vegar hafa verið birtar margvíslegar aðrar
myndir, m.a. af „Föðurnum, syninum og hinum heil-
aga anda“ í samförum. Hver og einn getur metið
hversu smekklegar slíkar myndir eru og hvort þær
teldust verulega meiðandi eða ekki.
Að vestrænum rétti hefði ekkert verið að því að
mennirnir, sem síðar létu vélbyssurnar tala hefðu
látið á það reyna fyrir dómstóli hvort banna mætti
birtingu myndanna sem trylltu þá. Ekki er útilokað
að dómur hefði fallið þeim í vil. En hver sem nið-
urstaða slíks dóms hefði verið væri fráleitt að halda
því fram að með meðhöndlun hans hafi verið ráðist
á málfrelsið. Vélbyssuárásin ógurlega á blaðamenn-
ina og teiknarana var hins vegar miklu meira en
það eitt. Ráðist var í senn á allt það sem þeim er
heilagt sem búa vilja í réttarríki.
Stilling samt nauðsynleg
Áður var á það minnst að afleiðingar árásarinnar
11. septbember 2001 hafi verið margvíslegar. Margt
af því, sem aðhafst var í kjölfar þeirra atburða varð
þá strax umdeilt og er enn.
En eitt er þó sérstakt þakkarefni. Í Bandaríkj-
unum var ekki blásið til almenns múslimahaturs.
Menn geta rétt ímyndað sér að hinar óhugnanlegu
árásir, sú svívirðing sem Bandaríkjunum var gerð,
myndirnar af fagnaðarlátum sums staðar í heimi
araba, sorg og reiði, hefðu getað skapað kjörskilyrði
til slíks haturs.
Bandaríkjamenn telja sig hafa gert örlagarík mis-
tök með því hvernig þeir komu fram við landa sína
af japönsku bergi brotna í kjölfar árásarinnar á Pe-
arl Harbour. Slík mistök voru sem betur fer ekki
endurtekin eftir 11. september 2001. Þær hryðju-
verkaárásir, sem þegar hafa orðið og getið var um,
munu kalla á viðbrögð. En þær mega alls ekki kalla
á það að allir múhameðstrúarmenn séu settir undir
sama hatt eða að trú sé úthrópuð og fordæmd.
Sumir hrópa að frönsku fórnarlömbin úr fjölmiðla-
stétt eigi inni þá kröfu að menn sýni þá hetjudáð að
birta myndir af spámanninum. Er það góð krafa?
Ólíkt Kristsmyndinni, sem allir þykjast vita nokk-
urn veginn hvernig eigi að líta út, þá er engin slík
mynd til af spámanni Allah.
Menn hafa gefið sér með réttu eða röngu nokkuð
heildstæða mynd af spámanni gyðinga, Móses, og
séu þeir ekki alveg vissir geta þeir bjargað sér með
því að teikna Charlton Heston með sítt grátt skegg
á strönd Rauðahafsins og þá vita allir við hvern er
átt. Ekkert slíkt á við um þriðja spámanninn. Þess
vegna gæti einhver sem ekkert kann teiknað Óla
prik og skrifað nafn spámannsins undir og þóst
hetja.
En til hvers? Bara til að ögra. Bara til að særa?
Íslensk lög gera raunar ráð fyrir því að slíkt
kunni að vera refsivert.
Í 125. gr hegningarlaga nr. 19. frá 1940 (eins og
lögunum var breytt 1998) segir: „Hver, sem op-
inberlega dregur dár að eða smánar trúarkenningar
eða guðsdýrkun löglegs trúarbragðafélags, sem er
hér á landi, skal sæta sektum eða fangelsi allt að 3
mánuðum.“ Kristnir menn amast ekki við því að
reynt sé að mála eða teikna Krist. Ekki finna gyð-
ingar að því að Móses sé teiknaður eða kvikmynda-
ður við Rauðahafið. Hvorugur söfnuðurinn kann því
þó vel að níðst sé á þessum tákngervingum trúar
sinnar.
Allur heimurinn veit hins vegar að í röðum Mú-
hameðstrúarmanna líta margir á slíkt og þvílíkt sem
argasta guðlast. Er það aumingjadómur að taka
ákveðið tillit til þess?
Menn muna eftir fáránlegum dauðadómum Aya-
tollah Khomeini yfir Salman Rushdi. Breskir skatt-
borgarar voru snýttir um marga milljarða til að
passa mætti hann. Rushdi hélt lífi, sem betur fer,
varð heimsfrægur og ríkur og margir þykjast hafa
lesið bækurnar hans.
Málfrelsi að hentugleikum
Aldrei hefur því verið haldið fram að í 125 gr. ís-
lensku hegningarlaganna felist árás á málfrelsið. En
hitt er ljóst að vilji menn fá fram málefnalegu um-
ræðu um það, hvort rétt hafi verið staðið að þeirri
þjóðfélagsbyltingu sem orðið hefur á Vesturlöndum
með straumi fólks frá ólíkum menningarheimum,
hefur verið brugðist hart við. Án tafar eru slíkir
sakaðir um skort á umburðarlyndi, kynþáttahatur
eða nasisma. Jafnvel hefur aðeins borið á slíku á Ís-
landi.
Þetta hefur orðið til þess, að þeir sem vildu gjarn-
an heyra málefnalega umræðu um efnið og taka
þátt í henni hafa haldið sig til hlés. Vilja ekki kalla
yfir sig fordæmingu og stimplun.
En umræðan hefur ekki endilega hljóðnað. Hún
hefur færst til og síst hefur hún batnað. Afleiðing
rétttrúnaðarins er farin að renna upp fyrir vestræn-
um leiðtogum, en þeir vita ekki hvernig bregðast
skuli við.
Hinn vestræni heimur setur tjáningarfrelsi of-
arlega á stall grundvallarréttinda. En hann veit um
leið að nauðsynlegt er að samþykkja tilteknar tak-
markanir á þeim rétti, með sama hætti og samþykkt
er að frelsi eins megi ekki ganga freklega yfir frelsi
annars.
En þegar eina heimildin sem brúkuð er til að
svipta menn í raun málfrelsinu er pólitískur rétt-
trúnaður í öfgafyllstu útgáfu, þá er því mikil hætta
búin.
En átta menn sig á því?
Það er spurningin. Einhver hefði sagt efinn.
* Kristnir menn amast ekki við því að reynt sé að mála eða teikna Krist. Ekki finna gyðingar
að því að Móses sé teiknaður eða
kvikmyndaður við Rauðahafið.
Hvorugur söfnuðurinn kann
því þó vel að níðst sé á þessum
tákngervingum trúar sinnar.
11.1. 2015 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 47