Morgunblaðið - Sunnudagur - 08.02.2015, Blaðsíða 53

upp við Barnard-háskóla í New York. „Í kjöl-
far árása Ísraelsmanna á Gaza hengdu ein-
hverjir nemendur upp borða til stuðnings
Palestínumönnum. Stjórnendur skólans
ákváðu að borðarnir skyldu teknir niður eftir
að nemendur af gyðinglegum uppruna kvört-
uðu yfir að í borðunum fælist ákveðinn „trig-
ger“ og þeim þætti öryggi sínu ógnað,“ segir
Gyða.
Þarna var sumsé lítill hópur nemenda, sem
stendur á marga vegu sterkar að vígi, að ná
að ritskoða mótmæli sem þeim líkaði ekki,
með því að vísa til eigin tilfinninga.
Á móti kemur að í ákveðnum tilvikum virð-
ist sem minnihlutinn nái að nota pólitíska
réttsýni til að þagga niður í umræðu sem
honum ekki líkar. Hugtakinu „privilege“, þ.e.
„forréttindi“, er oft slengt fram í þessu sam-
hengi og frasinn „check your privilege“ virð-
ist æ oftar notaður til að stöðva andmæland-
ann í sporunum.
Virðist stundum felast í frasanum að skoð-
anir „forréttindahópa“ (hvítra, gagnkyn-
hneigðra, efnaðra, karlkyns, menntaðra,
o.s.frv.) séu ekki réttmætar eða gildar, því
reynsluheimur þeirra sé of fjarlægur reynslu-
heimi minnihlutahópana. Áhrifin eru ekki
ósvipuð og þegar „rasista“-stimpillinn fer á
loft, svo að andmælandinn er strax dæmdur
úr leik, gerður ómerkur og vondur.
Aftur er Gyða ekki alveg sammála lýsingu
blaðamanns, og telur alltént að langt sé í að
minnihlutahóparnir hafi töglin og hagldirnar í
umræðunni. Jafnvel þótt finna megi dæmi
eins lýst er hér að ofan fari því fjarri að halli
á meirihlutann.
Hún segir það á margan hátt nytsamlegt
tæki að fólk skilji eigin forréttindi því sýn
okkar á heiminn mótist óhjákvæmilega af
þeim forréttindum sem við njótum flest á ein-
hverju sviði. Í þessu felist að forréttinda-
manneskja geti sett sig í spor annarra, og
byrji t.d. að skilja það óöryggi sem oft getur
fylgt því að tilheyra jaðarhópi.
Sjálfsmynd fórnarlambsins
En hvað verður um þá jaðarsettu þegar um-
ræðan virðist orðin svona sterklega lituð af
því að keppa um hver sé mesta fórnarlambið,
eins og Jack Halberstam nefndi? Sumt fólk –
og mjög hávært fólk – virðist verulega upp-
tekið af því að vera fórnarlarmb. Þessi söfn-
uður virðist t.d. halda til á örbloggvefnum
Tumblr, þar sem hópur notanda hér um bil
keppist við að skilgreina sjálfa sig sem minni-
hlutahóp innan minnihlutahóps og þykir jafnt
stórt sem smátt vera ögrun og móðgun gegn
kynhneigð sinni, kyni eða kynþætti.
Lítil teiknimyndasaga sem flýtur um Face-
book þessa dagana skýtur á þennan hóp á
skemmtilegan hátt. Í fyrsta ramma sést
heimilislaus maður sem situr á jörðinni,
veiklulegur og óhreinn. Hann heldur á litlu
skilti og biður um aðstoð. Ung og velmegandi
kona gengur hjá og tekur andköf. Í næsta
ramma hreytir hún á manninn: „Hættu að
nauðga mér, og tékkaðu á forréttindunum
þínum, hvíta, cisgender karlemba!“
Til glöggvunar er cisgender það orð sem í
dag á að nota til að lýsa þeim sem ekki eru
„trans“. Annað gæti verið móðgandi.
Er að verða til kynslóð fólks sem er gegn-
sýrt af sjálfsmynd fórnarlambsins? Er ekki
freistandi að vera fórnarlamb á tímum þar
sem nota má pólitíska réttsýni sem vopn á
hverskyns gagnrýni og ónot? Þar sem
minnstu og ómerkilegustu smáatriði verða
átylla til að krefjast sérmeðferðar?
Eins og nemendurnir við lagadeild Col-
umbia-háskóla, sem fengu að fresta loka-
prófum því það kom þeim í svo mikið uppnám
hvernig dómstólar úrskurðuðu í málum
blökkumannanna, þ.e.a.s. svertingjanna, eða
réttara sagt svörtu Ameríkananna, Michael
Brown og Eric Garner sem báðir féllu fyrir
hendi lögreglunnar.
Og gæti svona lagað nokkuð gerst á Íslandi
eða í Evrópu? Er jarðvegurinn kannski svolít-
ið einstakur í Bandaríkjunum. Þar gætir jú
enn mikils samviskubits í þjóðarsálinni vegna
þeirrar meðferðar sem svartir þurftu að þola,
og smitar frá sér út í alla umræðu um hlut-
skipti minnihluta. Um leið er sú hefð rík hjá
Bandaríkjamönnum að hóta málsóknum og
hafa úr krafsinu stjarnfræðilegar upphæðir ef
lögfræðingurinn stendur sig. Bandarísk fyr-
irtæki og stofnanir hafa löngu lært að það er
ávísun á háar bætur að stunda mismunun af
nokkru tagi. Ekkert er ómögulegt í landinu
þar sem kaffimálin eru með viðvörun um að
innihaldið sé heitt.
Öfgar og ísbrjótar
Gyða segir kannski hægt að líta svo á að hér
sé á ferðinni viðbragð við því sem virðist vera
vaxandi bil á mili hvítra og svartra í Banda-
ríkjunum, bæði efnahagslega og samfélags-
lega. Að því marki sem þróunin er bundin við
háskólana, segir hún, er líka eðlilegt að skoða
hvernig samband nemanda og menntastofn-
unar hefur tekið breytingum, þar sem hlut-
verk nemandans hefur umbreyst yfir í hlut-
verk viðskiptavinar sem kennarar og skóli
þurfa að koma til móts við, en ekki öfugt.
Ástandið sem lýst hefur verið hér að ofan
er líka kannski ekki svo frábrugðið þeim
breytingum sem samfélagið hefur áður geng-
ið í gegnum. Hún segir að eflaust hefur
margt í réttindabaráttu kvenna eða samkyn-
hneigðra komið stórum hópum fólks jafn-
spánskt fyrir sjónir og tal um „trigger warn-
ings“ gerir í dag.
„Það er einkenni á öllum svona samfélags-
breytingum að það tekur tíma að finna jafn-
vægið,“ segir Gyða. „Þar geta hinar svoköll-
uðu öfgar gegnt því hlutverki að vera eins
konar ísbrjótur, sem skapar meira rými fyrir
margbreytileikann.“
AFP
Ein birtingarmynd þeirrar þróunar sem lýst er í
greininni var þegar nemendur við lagadeild Col-
umbia-háskóla fengu að fresta prófum því það
hafði fengið svo á þá hvernig dómstólar úr-
skurðuðu í málum Michael Brown og Treyvon
Martin. Frá mótmælum í borginni Ferguson þar
sem Brown féll fyrir hendi lögreglumanns.
8.2. 2015 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 53